Vương triều Lý (1009-1225) là một giai đoạn lịch sử quan trọng, đánh dấu sự phục hưng và phát triển toàn diện của Đại Việt. Bên cạnh những thành tựu về chính trị, quân sự, văn hóa, sự phát triển vượt bậc của nông nghiệp chính là nền tảng vững chắc cho sự thịnh vượng của triều đại này. Vậy, điều gì đã làm nên sự phát triển nông nghiệp thời Lý?
Một trong những yếu tố then chốt là chính sách quản lý ruộng đất sáng suốt và hiệu quả. Nhà Lý đã tiến hành phân loại và quản lý chặt chẽ các loại hình sở hữu ruộng đất.
Ruộng đất thời Lý được chia thành hai loại chính:
- Quan điền (Ruộng công): Thuộc sở hữu của nhà nước, do triều đình trực tiếp quản lý và khai thác. Lực lượng lao động chủ yếu là “cảo điền nhi” hoặc “cảo điền hoành” (nô tì, tội nhân). Hoa lợi thu được sung vào quốc khố.
- Dân điền (Ruộng tư): Thuộc sở hữu tư nhân của quý tộc, quan lại và nông dân. Việc sở hữu ruộng đất tư nhân được nhà nước thừa nhận và bảo vệ.
Ngoài ra, còn có các loại ruộng đặc biệt khác:
- Đồn điền: Ruộng khai hoang ở vùng ven sông, ven biển, sử dụng tù binh làm lực lượng lao động chính.
- Tịch điền: Ruộng nghi lễ do vua trực tiếp cày cấy để khuyến khích sản xuất nông nghiệp.
- Sơn lăng: Ruộng dùng vào việc thờ cúng tổ tiên dòng họ nhà vua.
- Ruộng công làng xã: Giao cho các làng xã quản lý, sử dụng hoa lợi để nuôi quân theo chính sách “ngụ binh ư nông”.
- Ruộng thác đao và ấp thang mộc: Ruộng ban thưởng cho quan lại, công thần, nhưng chỉ được hưởng phần thuế và không được truyền lại cho con cháu.
Sự phân loại và quản lý chặt chẽ các loại hình sở hữu ruộng đất đã tạo điều kiện cho nhà nước nắm vững nguồn lực, điều tiết sản xuất, đồng thời khuyến khích người dân tích cực khai khẩn và canh tác.
Bên cạnh chính sách ruộng đất, nhà Lý còn đặc biệt chú trọng đến các biện pháp khuyến khích và phát triển sản xuất nông nghiệp.
Các biện pháp đó bao gồm:
- Lễ Tịch Điền: Hàng năm, vua đích thân cày ruộng tịch điền để khuyến khích dân chúng hăng say lao động sản xuất.
- Chính sách Khuyến Nông: Ban hành các chính sách ưu đãi, hỗ trợ nông dân về vốn, giống, công cụ sản xuất.
- Bảo Vệ Sức Kéo: Nghiêm cấm giết trâu bò bừa bãi, bảo vệ nguồn sức kéo quan trọng cho nông nghiệp.
Nhà Lý cũng quan tâm đến việc xây dựng và bảo vệ hệ thống thủy lợi để phục vụ sản xuất nông nghiệp.
- Đắp Đê, Đào Kênh Mương: Nhà nước tổ chức đắp đê ngăn lũ, đào kênh mương tưới tiêu, đảm bảo nguồn nước cho đồng ruộng. Tiêu biểu là việc đắp đê sông Như Nguyệt (sông Cầu) và đê Cơ Xá dưới thời vua Lý Nhân Tông.
Một chính sách độc đáo và hiệu quả khác của nhà Lý là “Ngụ Binh Ư Nông”.
Chính sách này cho phép binh lính luân phiên về quê làm ruộng, vừa đảm bảo lực lượng sản xuất, vừa giúp quân đội gần dân, hiểu dân, tăng cường sức mạnh quốc phòng. Đây là một sáng tạo độc đáo, thể hiện tư duy “nông binh bất phân” của nhà Lý, phù hợp với điều kiện kinh tế – xã hội của đất nước lúc bấy giờ.
Tóm lại, sự phát triển rực rỡ của nông nghiệp thời Lý là kết quả của một loạt các chính sách và biện pháp đồng bộ, hiệu quả. Từ việc quản lý chặt chẽ ruộng đất, khuyến khích sản xuất, xây dựng thủy lợi đến thực hiện chính sách “ngụ binh ư nông”, nhà Lý đã tạo ra một nền tảng vững chắc cho sự phát triển kinh tế – xã hội, góp phần xây dựng một quốc gia Đại Việt hùng mạnh và thịnh vượng. Những bài học từ thời Lý vẫn còn nguyên giá trị trong công cuộc xây dựng và phát triển nông nghiệp hiện nay.