Nguyễn Bỉnh Khiêm, một nhà thơ lớn của văn học Việt Nam, nổi tiếng với phong cách thơ triết lý sâu sắc, ca ngợi lối sống thanh nhàn, phê phán thói hư tật xấu của xã hội. Bài thơ “Nhàn” nằm trong Bạch Vân quốc ngữ thi, là tiếng lòng của ông về quan niệm sống “nhàn”, một triết lý sống vượt thời gian mà đến nay vẫn còn nguyên giá trị.
Bài thơ “Nhàn” ra đời trong bối cảnh xã hội đầy biến động, khi mà danh lợi và quyền lực chi phối cuộc sống của nhiều người. Nguyễn Bỉnh Khiêm chọn cho mình một lối đi riêng, một cuộc sống thanh bạch,远离世俗.
Cuộc sống hàng ngày của Nguyễn Bỉnh Khiêm được miêu tả qua những hình ảnh giản dị, gần gũi với thiên nhiên và lao động:
“Một mai, một cuốc, một cần câu
Thơ thẩn dầu ai vui thú nào.”
Điệp từ “một” cùng với các vật dụng lao động quen thuộc của người nông dân như “mai, cuốc, cần câu” gợi lên một cuộc sống đầy đủ, an nhiên tự tại. Nguyễn Bỉnh Khiêm tự tay cuốc đất trồng rau, đào ao thả cá, tìm thấy niềm vui trong lao động và sự hòa hợp với thiên nhiên. Ông chọn cho mình một lối sống “thơ thẩn”, mặc kệ người đời “vui thú nào”, thể hiện bản lĩnh của một người sĩ trước thời cuộc.
Hai câu thơ tiếp theo thể hiện rõ nhất triết lý sống “nhàn” của Nguyễn Bỉnh Khiêm:
“Ta dại ta tìm nơi vắng vẻ
Người khôn người đến chốn lao xao.”
Thủ pháp đối lập giữa “ta dại” và “người khôn”, “nơi vắng vẻ” và “chốn lao xao” tạo nên một bức tranh tương phản về hai lối sống khác nhau. “Nơi vắng vẻ” là nơi tĩnh lặng của thiên nhiên, nơi tâm hồn tìm thấy sự thanh thản, còn “chốn lao xao” là nơi quan trường, nơi bon chen danh lợi.
Nguyễn Bỉnh Khiêm tự nhận mình là “dại” khi chọn “nơi vắng vẻ”, nhưng thực chất đó là sự khôn ngoan của một người hiểu rõ giá trị đích thực của cuộc sống. Ông tránh xa vòng danh lợi, tìm đến sự thanh thản trong tâm hồn. Đây cũng là cách hành xử của nhiều nho sĩ thời bấy giờ, những người không muốn bị cuốn vào vòng xoáy quyền lực và tranh giành.
Quan niệm sống và vẻ đẹp nhân cách của Nguyễn Bỉnh Khiêm còn được thể hiện qua những câu thơ miêu tả cuộc sống hòa hợp với thiên nhiên:
“Thu ăn măng trúc, đông ăn giá
Xuân tắm hồ sen, hạ tắm ao.”
Bốn mùa tuần hoàn với những món ăn dân dã như “măng trúc, giá” và những sinh hoạt đơn giản như “tắm hồ sen, tắm ao” cho thấy sự hòa hợp tuyệt đối với tự nhiên. Nguyễn Bỉnh Khiêm sống thuận theo tự nhiên, hưởng thụ những gì mà đất trời ban tặng. Lối sống này không chỉ giúp ông giữ được sự thanh thản trong tâm hồn mà còn thể hiện sự trân trọng đối với những giá trị giản dị của cuộc sống.
Cuối cùng, Nguyễn Bỉnh Khiêm khẳng định quan điểm của mình về danh lợi:
“Rượu đến cội cây ta sẽ uống
Nhìn xem phú quý tựa chiêm bao.”
Ông coi “công danh phú quý tựa như giấc chiêm bao”, là những thứ phù du không đáng để theo đuổi. Thay vào đó, ông chọn cho mình một cuộc sống thanh cao, hòa mình vào thiên nhiên và giữ gìn phẩm chất của một người sĩ.
Thú “nhàn” của Nguyễn Bỉnh Khiêm không chỉ là sự trốn tránh thực tại mà còn là một triết lý sống sâu sắc, thể hiện cách ứng xử của người trí thức trước thời cuộc. Ông đã nâng tư tưởng “nhàn” trở thành một phương thức hóa giải mâu thuẫn và hòa hoãn những xung đột của thời đại.
Bài thơ “Nhàn” với ngôn ngữ giản dị, giàu triết lý và cách nói đối lập đã dựng nên chân dung một Nguyễn Bỉnh Khiêm hòa hợp với thiên nhiên, thanh cao không màng danh lợi. Triết lý sống “ta dại ta tìm nơi vắng vẻ, người khôn người đến chốn lao xao” của ông vẫn còn nguyên giá trị cho đến ngày nay, là một lời nhắc nhở về việc tìm kiếm sự thanh thản và ý nghĩa đích thực trong cuộc sống.
