Đền Cuông, hay còn gọi là đền Chiêu Trưng, là một di tích lịch sử văn hóa nổi tiếng ở Nghệ An, gắn liền với truyền thuyết về An Dương Vương và cuộc chiến chống Triệu Đà. Sự Tích đền Cuông không chỉ là câu chuyện về lòng yêu nước, sự hy sinh mà còn là biểu tượng văn hóa, tín ngưỡng của người dân nơi đây.
Năm 257 trước Công Nguyên, Thục Phán thống nhất Văn Lang, lập nước Âu Lạc, xưng là An Dương Vương, đóng đô ở Cổ Loa. Sau những năm tháng hòa bình, Triệu Đà xua quân xâm lược. An Dương Vương mắc mưu, mất nỏ thần, thành Cổ Loa thất thủ.
Truyền thuyết kể rằng, khi thành Cổ Loa thất thủ, An Dương Vương cùng Mỵ Châu chạy về phương Nam. Theo dòng chảy lịch sử và truyền thuyết, dấu chân của vị vua này in đậm trên mảnh đất Nghệ An.
Sự tích đền Cuông gắn liền với giai đoạn bi tráng này. Tương truyền, trên đường chạy trốn, đến Diễn Châu, An Dương Vương nhận ra Mỵ Châu là nguyên nhân dẫn đến thất bại, đã rút kiếm chém đầu con gái. Sau đó, ông tuẫn tiết tại biển cả.
Dù là truyền thuyết nhưng nó phản ánh phần nào khát vọng hòa bình, tinh thần yêu nước của người dân Việt Nam.
Về sự ra đi của An Dương Vương, nhân dân Diễn Châu (Nghệ An) kể rằng, vị vua này cùng công chúa Mỵ Châu mải miết phóng ngựa thật nhanh qua xứ Thanh đi về phía đất Nghệ. Một cơn gió ngược chiều thổi mạnh đã làm rơi chiếc mũ của bậc đế vương. Công chúa Mỵ Châu bèn lấy khăn của mình trùm lên đầu cho phụ vương. Ngựa dừng chân ở đỉnh một quả đồi thấp và dài nối liền hai dãy núi: dãy Đại Hải và dãy Đại Vạc.
Tưởng đây là đất dừng chân, nào ngờ, tiếng vó ngựa quân Triệu Đà đã thấy dồn dập phía sau lưng. Bỗng nhiên, An Dương Vương thấy từ phía chân núi có một cụ già đi tới. Vua than thở: “Sao ta chạy đến đâu giặc cũng dò được đường đuổi theo ta?” Cụ già đáp: “Thưa bệ hạ, vì giặc ở ngay sau lưng bệ hạ đó thôi!”. An Dương Vương rút kiếm, ngoảnh đầu nhìn Mị Châu. Mặc nàng khóc lóc, thề nguyền, ông chém đầu Mỵ Châu rồi men theo chân dãy Đại Hải, đến một quả núi cuối cùng thì thấy ba mặt đều là biển cả mênh mông, sóng cồn dữ dội. Gió từ ngoài khơi thổi vào hất tung chiếc khăn trên đầu Thục An Dương Vương và trùm lên đỉnh ngọn núi. An Dương Vương cùng đường, ngửa mặt lên trời mà than: “Cơ đồ của ta đến đây là hết!”. Nói đoạn, nhà vua gieo mình xuống biển. Về sau, quả núi đó được nhân dân đặt tên là núi Đầu Cân (nghĩa là cái khăn bịt đầu), nay thuộc ranh giới 2 huyện Diễn Châu và Nghi Lộc của tỉnh Nghệ An. Dân làng cũng lập một miếu nhỏ thờ Thục An Dương Vương dưới chân núi.
Để tưởng nhớ công lao của An Dương Vương, người dân đã lập đền thờ ông trên đất Diễn Châu. Đền Cuông không chỉ là nơi thờ tự mà còn là nơi lưu giữ những giá trị văn hóa, lịch sử quý báu. Lễ hội đền Cuông được tổ chức hàng năm, thu hút đông đảo du khách thập phương đến tham quan, chiêm bái.
Trong truyền thuyết dân gian, phía đông núi Mộ Dạ, có một tảng đá tròn với những màu sắc rất kỳ lạ. Tảng đá có những hạt màu đỏ, vàng, đen, trắng xen kẽ nhau trông như những hạt gạo. Dân gian gọi đó là tảng đá gạo. Bằng niềm tin mãnh liệt vào câu chuyện Thục An Dương Vương từng lưu bóng trên mảnh đất quê hương mình, người dân Diễn Châu cho rằng, tảng đá gạo là dấu vết của số gạo nuôi quân của An Dương Vương.
Sự tích đền Cuông không chỉ là một câu chuyện lịch sử mà còn là một phần không thể thiếu trong đời sống tinh thần của người dân Nghệ An. Nó nhắc nhở về lòng yêu nước, tinh thần đoàn kết và ý chí kiên cường của dân tộc Việt Nam trong công cuộc dựng nước và giữ nước. Đền Cuông mãi là một điểm đến linh thiêng, một biểu tượng văn hóa, lịch sử của xứ Nghệ.