Sự phát triển của chủ nghĩa tư bản là một quá trình lịch sử phức tạp, trải qua nhiều giai đoạn với những đặc điểm kinh tế và xã hội khác nhau. Để hiểu rõ sự phát triển của chủ nghĩa tư bản diễn ra theo trình tự nào, chúng ta cần xem xét các giai đoạn chính sau đây:
1. Thời kỳ xác lập chủ nghĩa tư bản (tự do cạnh tranh):
Đây là giai đoạn đầu tiên, khi chủ nghĩa tư bản hình thành và phát triển dựa trên nền tảng tự do cạnh tranh. Các doanh nghiệp tư nhân hoạt động độc lập, cạnh tranh lẫn nhau để giành thị phần và lợi nhuận. Nhà nước đóng vai trò hạn chế trong nền kinh tế, chủ yếu tạo ra môi trường pháp lý và bảo đảm trật tự xã hội.
2. Giai đoạn độc quyền (cuối thế kỷ XIX – đầu thế kỷ XX):
Sự phát triển mạnh mẽ của lực lượng sản xuất và quá trình tích tụ tư bản dẫn đến sự hình thành các tổ chức độc quyền, chi phối các ngành kinh tế quan trọng. Cạnh tranh tự do dần bị thay thế bởi cạnh tranh giữa các tập đoàn độc quyền. Các tổ chức này tìm cách kiểm soát thị trường, áp đặt giá cả và thu lợi nhuận siêu ngạch. Chủ nghĩa tư bản chuyển sang giai đoạn đế quốc chủ nghĩa, với đặc trưng là xuất khẩu tư bản và tranh giành thuộc địa.
3. Giai đoạn chủ nghĩa tư bản hiện đại (từ sau Chiến tranh thế giới thứ hai đến nay):
Sau Chiến tranh thế giới thứ hai, chủ nghĩa tư bản bước vào một giai đoạn phát triển mới với nhiều đặc điểm khác biệt. Nhà nước can thiệp sâu hơn vào nền kinh tế thông qua các chính sách kinh tế vĩ mô, phúc lợi xã hội và đầu tư công. Khoa học – công nghệ trở thành động lực quan trọng của tăng trưởng kinh tế. Xu hướng toàn cầu hóa và hội nhập kinh tế quốc tế ngày càng gia tăng.
Tóm lại, sự phát triển của chủ nghĩa tư bản diễn ra theo trình tự:
- Thời kỳ xác lập (tự do cạnh tranh).
- Giai đoạn độc quyền.
- Giai đoạn chủ nghĩa tư bản hiện đại.
Việc nắm vững trình tự này giúp chúng ta hiểu rõ hơn về bản chất và quy luật vận động của chủ nghĩa tư bản trong lịch sử.