Phan Bội Châu và Phan Châu Trinh là hai nhà yêu nước tiêu biểu của Việt Nam đầu thế kỷ XX, đều trăn trở trước vận mệnh đất nước và tìm kiếm con đường giải phóng dân tộc khỏi ách đô hộ của thực dân Pháp. Tuy nhiên, xuất phát điểm, phương pháp và mục tiêu của hai ông có những điểm khác biệt sâu sắc, tạo nên hai xu hướng cứu nước riêng biệt.
Cả hai nhà yêu nước đều có chung lòng yêu nước sâu sắc và khát vọng giải phóng dân tộc, xây dựng một nước Việt Nam độc lập, tự cường. Cả hai đều nhận thức rõ sự lạc hậu của xã hội phong kiến Việt Nam và mong muốn canh tân đất nước theo hướng tiến bộ, văn minh. Họ đều chủ trương học hỏi kinh nghiệm từ các nước phát triển trên thế giới để áp dụng vào công cuộc cứu nước.
Tuy nhiên, điểm khác biệt trong tư tưởng và hành động của hai ông thể hiện rõ nét qua bảng so sánh sau:
| Tiêu chí | Phan Bội Châu | Phan Châu Trinh |
|---|---|---|
| Nhiệm vụ chính | Đánh đuổi thực dân Pháp, giành độc lập dân tộc. | Khai dân trí, cải cách xã hội, chống phong kiến hủ bại, giành dân chủ. |
| Chủ trương | Dựa vào ngoại lực (chủ yếu là Nhật Bản) để đánh Pháp, xây dựng chính thể quân chủ lập hiến. | Cải cách từ bên trong, nâng cao dân trí, dân quyền, tiến tới tự cường, không chủ trương bạo động. |
| Phương pháp đấu tranh | Bạo động vũ trang kết hợp với ngoại giao, xây dựng lực lượng bí mật trong nước và tranh thủ sự ủng hộ từ bên ngoài. | Vận động cải cách bằng phương pháp ôn hòa, công khai, dựa vào sức mạnh của quần chúng. |
| Hình thức hoạt động | Tổ chức các hội kín, vận động thanh niên xuất dương du học, gây dựng lực lượng vũ trang. | Diễn thuyết, viết báo, mở trường học, truyền bá tư tưởng dân chủ, cải cách. |
| Hạn chế | Quá tin tưởng vào ngoại lực, chưa thấy rõ bản chất của chủ nghĩa đế quốc. | Ảo tưởng vào sự khai sáng của thực dân Pháp, chưa triệt để trong việc chống đế quốc. |
Phan Bội Châu, nhà yêu nước với tư tưởng dựa vào ngoại lực để đánh đuổi thực dân Pháp.
Phan Bội Châu chủ trương “bạo động cách mạng” với tư tưởng “dựa Nhật Bản đánh Pháp”. Ông thành lập Hội Duy Tân (1904) và tổ chức phong trào Đông Du, đưa thanh niên Việt Nam sang Nhật Bản học tập, với hy vọng Nhật Bản sẽ giúp Việt Nam đánh đuổi thực dân Pháp. Tuy nhiên, con đường này gặp nhiều khó khăn và thất bại do Nhật Bản theo đuổi chính sách “Đồng Á cộng vinh” và không thực sự ủng hộ nền độc lập của Việt Nam.
Phan Châu Trinh, nhà cải cách chủ trương nâng cao dân trí để giành độc lập.
Ngược lại, Phan Châu Trinh chủ trương “cải lương”, với tư tưởng “khai dân trí, chấn dân khí, hậu dân sinh”. Ông phê phán chế độ quân chủ chuyên chế và kêu gọi thực hiện các cải cách về kinh tế, văn hóa, giáo dục, nhằm nâng cao dân trí, dân quyền, từng bước xây dựng một xã hội dân chủ. Phan Châu Trinh tin rằng chỉ khi người dân có đủ kiến thức và ý thức thì mới có thể tự đứng lên đấu tranh giành độc lập. Tuy nhiên, con đường cải cách của Phan Châu Trinh cũng gặp nhiều trở ngại do sự phản đối của triều đình phong kiến và sự kìm hãm của thực dân Pháp.
Cả hai con đường cứu nước của Phan Bội Châu và Phan Châu Trinh đều có những ưu điểm và hạn chế riêng. Tuy không thành công trong việc trực tiếp giải phóng dân tộc, nhưng tư tưởng và hành động của hai ông đã có tác động sâu sắc đến phong trào yêu nước Việt Nam đầu thế kỷ XX, khơi dậy lòng tự hào dân tộc và ý chí đấu tranh giành độc lập của nhân dân ta. Sự khác biệt trong con đường cứu nước của hai ông cũng cho thấy sự đa dạng và phong phú của phong trào yêu nước Việt Nam trong giai đoạn lịch sử đầy biến động này. Những bài học từ sự thành công và thất bại của Phan Bội Châu và Phan Châu Trinh vẫn còn nguyên giá trị đối với công cuộc xây dựng và bảo vệ Tổ quốc ngày nay.
