Hiện tượng “khuôn mặt nào cũng giống nhau” (own-race bias – ORB) là một thành kiến nhận thức phổ biến, khi mọi người khó phân biệt khuôn mặt của người thuộc chủng tộc khác so với khuôn mặt của người cùng chủng tộc. Câu nói cửa miệng “Họ trông giống nhau đối với tôi!” thể hiện rõ điều này. Nhưng liệu cảm xúc có thể thay đổi định kiến này? Bài viết này sẽ đi sâu vào vấn đề đó, tập trung vào tác động của cảm xúc tích cực, đặc biệt là từ khóa “Same To” trong bối cảnh nhận diện khuôn mặt và thành kiến chủng tộc.
Một trong những yếu tố góp phần vào ORB là cách chúng ta xử lý thông tin về khuôn mặt. Thông thường, chúng ta nhận diện khuôn mặt một cách tổng thể, tức là xem toàn bộ khuôn mặt như một thể thống nhất, thay vì chỉ tập trung vào các chi tiết riêng lẻ. Tuy nhiên, có bằng chứng cho thấy chúng ta có xu hướng xử lý khuôn mặt của người khác chủng tộc ít “tổng thể” hơn.
Điều này có nghĩa là, với khuôn mặt của người khác chủng tộc, chúng ta có thể tập trung hơn vào các đặc điểm riêng lẻ (ví dụ: màu da, hình dạng mắt) thay vì nhìn nhận toàn bộ khuôn mặt một cách hài hòa. Điều này có thể dẫn đến việc khó khăn hơn trong việc mã hóa và ghi nhớ thông tin chi tiết về khuôn mặt, từ đó làm tăng khả năng nhầm lẫn giữa các khuôn mặt khác chủng tộc. “They all look the same to me” – “Tất cả trông giống nhau đối với tôi!” – câu nói này phản ánh chính xác cảm giác khi chúng ta gặp khó khăn trong việc phân biệt khuôn mặt của người khác chủng tộc.
Nghiên cứu đã chỉ ra rằng, khi chúng ta xem khuôn mặt của người khác chủng tộc, chúng ta thường tập trung nhiều hơn vào việc phân loại chủng tộc hơn là nhận diện cá nhân. Chủng tộc là một trong những đặc điểm xã hội dễ nhận thấy nhất, và chúng ta có xu hướng phân loại người khác theo chủng tộc một cách nhanh chóng và tự động. Việc phân loại này có thể cản trở quá trình mã hóa thông tin về đặc điểm cá nhân của khuôn mặt, dẫn đến việc khó khăn hơn trong việc ghi nhớ và nhận diện khuôn mặt đó sau này.
Lý thuyết “mở rộng và xây dựng” (broaden-and-build theory) của Fredrickson cho rằng cảm xúc tích cực có thể mở rộng phạm vi chú ý và tăng cường khả năng nhận thức tổng thể của một người. Cảm xúc tích cực giúp chúng ta nhìn nhận “bức tranh toàn cảnh” thay vì chỉ tập trung vào các chi tiết nhỏ nhặt.
Nếu sự thiếu hụt trong khả năng xử lý tổng thể khuôn mặt là một trong những nguyên nhân gây ra ORB, thì cảm xúc tích cực có thể giúp giảm thiểu ORB bằng cách thúc đẩy khả năng nhận thức tổng thể.
Ngoài ra, cảm xúc tích cực còn có thể giúp xây dựng các nguồn lực xã hội, có lẽ bằng cách làm giảm sự nổi bật của sự khác biệt giữa các nhóm. Cảm xúc tích cực có thể thúc đẩy các chiến lược phân loại hòa nhập hơn, làm tăng sự tương đồng được nhận thức giữa các nhóm xã hội. Điều này có thể dẫn đến việc mọi người sẵn sàng nhìn nhận “họ” như “chúng ta” hơn, làm giảm sự nổi bật của sự khác biệt chủng tộc. “Same to” ở đây không chỉ là bề ngoài, mà còn là cảm giác thuộc về, sự kết nối giữa các cá nhân, bất kể chủng tộc.
Nghiên cứu đã chứng minh rằng, so với cảm xúc tiêu cực hoặc trạng thái trung tính, cảm xúc tích cực có thể làm giảm ORB trong nhận diện khuôn mặt. Điều này cho thấy rằng, cảm xúc tích cực có thể là một công cụ hữu ích để giảm thiểu định kiến và thúc đẩy sự hòa nhập trong xã hội.
“They all look the same to me” có thể không còn là một câu nói mang tính định kiến, mà là một lời nhắc nhở về sự cần thiết của việc nuôi dưỡng cảm xúc tích cực và mở rộng phạm vi nhận thức của chúng ta.
