Recently we made a trip to visit Dong Ho Village with a desire to meet old artisan Nguyen Huu Sam, một trong những người nghệ nhân cuối cùng còn tâm huyết gìn giữ nghề làm tranh dân gian truyền thống. Chuyến đi không chỉ là một hành trình khám phá văn hóa, mà còn là cơ hội để chúng tôi được lắng nghe những câu chuyện về một làng nghề đang dần mai một và nỗ lực của những con người đang cố gắng bảo tồn di sản quý giá này.
Làng Đông Hồ, hay còn gọi là làng Mái, từ lâu đã nổi tiếng với nghề làm tranh dân gian độc đáo. Nằm bên bờ sông Đuống thơ mộng, làng tranh Đông Hồ là nơi hội tụ tinh hoa của nghệ thuật dân gian Việt Nam. Những bức tranh với màu sắc tươi sáng, đường nét giản dị nhưng lại chứa đựng những giá trị văn hóa sâu sắc, phản ánh cuộc sống sinh hoạt, tín ngưỡng và ước vọng của người dân Việt Nam.
Sau khi hỏi thăm người dân địa phương, chúng tôi tìm đến được ngôi nhà cổ kính của nghệ nhân Nguyễn Hữu Sam, nằm sâu trong một con ngõ nhỏ. Bước vào nhà, chúng tôi ngỡ như lạc vào một bảo tàng tranh dân gian thu nhỏ. Trên tường treo đầy những bức tranh với đủ các thể loại, từ tranh sinh hoạt đời thường đến tranh phong cảnh tứ bình, tứ quý.
Nghệ nhân Nguyễn Hữu Sam kể rằng ông đã gắn bó với nghề làm tranh Đông Hồ từ khi còn là một cậu bé lên ba. Được cha truyền dạy, ông đã sớm làm quen với các công đoạn làm tranh, từ việc giã vỏ sò làm màu, in tranh cho đến vẽ nét. Cứ thế, tình yêu với tranh Đông Hồ đã thấm vào máu thịt ông, trở thành một phần không thể thiếu trong cuộc đời ông.
Nghề làm tranh Đông Hồ từng rất thịnh vượng vào những năm 1940, với sự tham gia của 17 dòng họ trong làng. Tuy nhiên, do sự thay đổi của tình hình kinh tế, tranh Đông Hồ dần mất đi vị thế của mình. Nhiều gia đình trong làng đã bỏ nghề, nhưng gia đình nghệ nhân Nguyễn Hữu Sam vẫn kiên trì bám trụ, giữ gìn nghề truyền thống.
Năm 1967, nghệ nhân Nguyễn Hữu Sam được giao nhiệm vụ khôi phục lại nghề làm tranh Đông Hồ. Ông đã tập hợp 50 người dân trong làng có tay nghề cao và sưu tầm hàng trăm bản khắc gỗ để thành lập Hợp tác xã tranh Đông Hồ. Nhờ sự nỗ lực của ông, nhiều bức tranh nổi tiếng như “Đám cưới chuột”, “Gà trống”, “Cảnh ghen tuông” đã được phục hồi. Tranh Đông Hồ đã được xuất khẩu sang nhiều nước trên thế giới như Nhật Bản, Pháp, Đức, Singapore và Hoa Kỳ.
Đến năm 1990, do tranh Đông Hồ khó tiêu thụ, hợp tác xã giải thể. Nhiều người thợ bỏ nghề khiến nghệ nhân Nguyễn Hữu Sam vô cùng buồn lòng. Ông đã đi đến từng gia đình để mua lại những bản khắc gỗ, vì ông cho rằng những bản khắc gỗ này là tài sản vô giá, là linh hồn của nghề tranh truyền thống. Đến nay, ông đã bảo tồn được hơn 600 bản khắc gỗ cổ quý giá và sáng tạo ra nhiều bản khắc gỗ mới độc đáo, phù hợp với thị hiếu thẩm mỹ của người hiện đại.
Hiện nay, hai người con trai của nghệ nhân Nguyễn Hữu Sam là Nguyễn Hữu Quả cũng đang tiếp nối sự nghiệp của cha, mở xưởng tranh và đón khách du lịch đến tham quan, mua tranh. Với nghệ nhân Nguyễn Hữu Sam, làm tranh không chỉ là một nghề để kiếm sống, mà còn là một sứ mệnh để giữ gìn và phát huy giá trị văn hóa truyền thống của dân tộc. Ông luôn tâm niệm rằng nghề của làng cũng là nghề của gia đình, con cháu phải biết và gìn giữ nghề truyền thống bằng mọi giá.
