Tết Nguyên Đán, hay đơn giản là Tết, là dịp lễ quan trọng nhất trong năm của người Việt Nam. Đối với những người con xa xứ, Tết mang một ý nghĩa đặc biệt, gợi nhớ về gia đình, quê hương và những giá trị văn hóa truyền thống. Dù ở bất cứ đâu, Tết vẫn luôn ở trong tim mỗi người Việt.
Việc chuẩn bị và đón Tết ở mỗi vùng miền Việt Nam có những nét đặc trưng riêng. Thông thường, người ta bắt đầu chuẩn bị cho Tết từ khoảng một tuần trước đó. Trong gia đình tôi ở miền Đông Nam Bộ, Tết bắt đầu từ ngày cúng ông Công ông Táo về trời (23 tháng Chạp âm lịch). Nhiều gia đình trên khắp Việt Nam cũng bắt đầu chuẩn bị cho Tết từ sau ngày này.
Một phần không thể thiếu của Tết là những món ăn truyền thống. Đó có thể là dưa món, bánh chưng, bánh tét, cùng với nhiều món ăn từ thịt gà, thịt heo. Ở quê tôi, hầu hết các món này đều được làm tại nhà, tạo nên không khí rộn ràng, ấm cúng.
Khoảng 30 năm về trước, khi kinh tế còn khó khăn, nhiều gia đình thường tự làm mứt trái cây để ăn Tết. Mứt tự làm không chỉ ngon mà còn là một hoạt động vui vẻ. Tuy nhiên, khi cuộc sống ngày càng phát triển, nhiều người trẻ rời quê lên thành phố làm việc, việc làm mứt tại nhà cũng dần ít đi. Thay vào đó, người ta mua mứt làm sẵn ở chợ, khiến cho không khí Tết bớt đi phần nào náo nhiệt.
Một ngày quan trọng khác trong dịp Tết là ngày 25 tháng Chạp âm lịch. Vào ngày này, những gia đình có người thân đã mất, dù theo đạo Phật hay đạo Công giáo, đều đến nghĩa trang để dọn dẹp, sơn sửa mộ phần và trang trí bằng hoa. Mọi người thắp hương, cầu nguyện và cúng bánh kẹo, trái cây cho người đã khuất.
Mặc dù là một sự kiện trang nghiêm, không khí ở nghĩa trang trong những ngày này cũng rất ấm áp và rộn ràng. Việc dọn dẹp, mua hoa, trang trí mộ phần là một hành động tưởng nhớ người đã khuất, đồng thời gắn kết những người còn sống. Tuy nhiên, nhiều bạn trẻ không thể tham gia hoạt động này do bận công việc. Hiện nay, chủ yếu là những người lớn tuổi và thanh niên sống ở quê mới có thể tham gia dọn dẹp mộ phần.
Vào ngày 29 hoặc 30 tháng Chạp âm lịch, một nghi lễ quan trọng khác diễn ra. Đó là ngày gia đình mời tổ tiên về nhà ăn Tết. Ở quê tôi, các gia đình gốc Bắc thường thực hiện nghi lễ này, trong khi các gia đình gốc miền Trung và Tây Nam Bộ thì không. Tuy nhiên, phong tục này vẫn được duy trì ở nhiều nơi thuộc khu vực Đồng bằng sông Cửu Long. Các thành viên trong gia đình và họ hàng sẽ cùng nhau chia sẻ trách nhiệm cúng bái và tổ chức các bữa tiệc. Ví dụ, bố mẹ tôi sẽ cúng vào buổi trưa và dọn cơm sau đó, trong khi các cô dì chú bác sẽ tổ chức tiệc vào buổi chiều. Mọi người thường đùa rằng vào ngày này, chúng ta bắt tổ tiên phải “chạy sô” từ nhà này sang nhà khác!
Trong những bữa tiệc này, các gia đình thường làm bánh chưng. Bánh chưng phải được gói và nấu trước khi cúng để có thể bày lên bàn thờ. Bố mẹ tôi thường chuẩn bị bánh chưng cho gia đình vào ngày 28 hoặc 29, tùy thuộc vào ngày mà họ chọn để mời tổ tiên về ăn Tết.
Tôi không thể nói chính xác về phong tục tập quán của các gia đình và vùng miền khác, nhưng những nghi lễ cúng bái trong gia đình tôi và họ hàng cho thấy một sự phân biệt giới tính rõ rệt. Ví dụ, những người đàn ông trong gia đình, như bố và chú tôi, luôn là người đứng ra ngoài và cầu nguyện tổ tiên sau khi dọn cỗ lên bàn thờ.
Sau ngày cúng và ăn Tết cùng tổ tiên, bàn thờ phải được thắp hương và chuẩn bị một mâm cúng đơn giản mỗi ngày cho đến khi tiễn tổ tiên về trời. Vào ngày tiễn tổ tiên, bố mẹ tôi và họ hàng lại chia nhau tổ chức các bữa tiệc. Ngày này thường là mùng 2 hoặc mùng 3 Tết. Sau đó, bàn thờ trở lại trạng thái bình thường và không cần phải thắp hương mỗi giờ nữa.
Mặc dù nhiều nghi lễ truyền thống gắn liền với văn hóa Phật giáo, Tết Nguyên Đán còn bao gồm nhiều phong tục khác, thay đổi tùy theo từng vùng miền. Trong gia đình tôi, vào ngày mùng 1 Tết, mọi người đều rất vui vẻ nhưng cũng rất mệt mỏi. Trẻ con sẽ đi chúc Tết người lớn và nhận lì xì. Ví dụ, con của chú tôi sẽ đến nhà bố mẹ tôi chúc Tết, trong khi chị em tôi sẽ đến nhà các cô dì chú bác.
Tuy nhiên, nếu một người phụ nữ đang mang thai thì tuyệt đối không được đến nhà người khác vào ngày mùng 1 Tết. Người ta tin rằng phụ nữ mang thai sẽ mang lại vận xui cho gia đình nếu đến thăm vào ngày này. Tương tự, nếu một người phụ nữ ra ngoài vào ngày mùng 1 Tết, cô ấy không nên đi quá sớm vì hầu hết các gia đình không muốn một người phụ nữ, dù thành công đến đâu, là người đầu tiên đến xông nhà vào đầu năm mới. Vào ngày mùng 1 Tết, mọi người cũng không được quét rác ra khỏi nhà vì điều đó được coi là quét tiền ra khỏi cửa. Để dọn nhà vào ngày mùng 1 Tết, rác sẽ được gom vào một góc nhà và không được đổ đi cho đến ngày hôm sau, tức là mùng 2 Tết.
Trong gia đình tôi, điều mà chị em tôi, con cháu tôi thích nhất, ngoài những nghi lễ bắt buộc, là cùng nhau làm bánh chưng tại nhà bố mẹ tôi và thức khuya đến giao thừa. Ngoài việc vui vẻ, đó còn là một khoảnh khắc thiêng liêng. Chúng tôi cầu nguyện cho tổ tiên, chúc nhau những điều tốt đẹp nhất, đặc biệt là từ những người trẻ trong gia đình đến những người lớn tuổi hơn, từ chị em tôi đến bố mẹ tôi. Một khoảnh khắc đáng nhớ khác trong dịp Tết là khi chúng tôi cùng nhau đi chùa vào ngày mùng 1 và chơi trò chơi cùng nhau vào buổi tối.
Năm 2018 đến 2019, tôi đón Tết ở Canada. Các con tôi, giờ đã là thanh thiếu niên, hỏi tôi vào ngày 28 tháng Chạp: “Mẹ ơi, ông bà có làm bánh chưng năm nay không ạ?” Câu hỏi đó khiến tôi cảm thấy nhớ những ngày Tết sum vầy bên gia đình ở Việt Nam, bởi vì những hoạt động mà chúng tôi cùng nhau làm trong dịp Tết là những trải nghiệm gia đình đẹp nhất mà tôi từng có và là nền tảng cho những kỷ niệm khó quên. Mặc dù tôi nhận ra sự phân biệt giới tính trong các nghi lễ và hoạt động đón Tết truyền thống, nhưng đó cũng là cơ hội để các thành viên trong gia đình đoàn tụ và tôn vinh tổ tiên chung của họ. Điều này đặc biệt ý nghĩa sau một năm xa cách đối với nhiều gia đình và nhiều năm đối với những người ở xa Việt Nam như tôi. Tết chỉ thực sự trọn vẹn khi có gia đình ở bên và bằng cách nhấn mạnh những mối liên kết này, Tết làm tăng thêm giá trị, ý nghĩa và trải nghiệm về gia đình.