Nam Cao, bút danh của nhà văn Trần Hữu Tri, là một trong những đỉnh cao của trào lưu hiện thực phê phán trong văn học Việt Nam giai đoạn 1940-1945. Ông không chỉ là một nhà văn mà còn là một nhà báo, một liệt sĩ, người đã có những đóng góp to lớn vào việc định hình và hoàn thiện Phong Cách Nam Cao độc đáo trong truyện ngắn và tiểu thuyết Việt Nam.
Nam Cao sinh ra và lớn lên ở làng Đại Hoàng, Hà Nam, nơi sau này trở thành nguồn cảm hứng bất tận cho những trang văn thấm đẫm hiện thực của ông. Những nhân vật như Chí Phèo, Thị Nở, Lão Hạc, Bá Kiến… đã bước ra từ mảnh đất ấy, mang theo những số phận bi thảm và những phẩm chất nhân văn cao đẹp, tạo nên một phong cách nam cao không thể trộn lẫn.
Ban đầu, Nam Cao thử sức với những truyện ngắn lãng mạn, nhưng chỉ đến khi “Đôi lứa xứng đôi” (sau này đổi tên thành “Chí Phèo”) ra đời, phong cách nam cao hiện thực mới thực sự được khai phá và phát triển mạnh mẽ.
Mặc dù gia nhập trào lưu hiện thực muộn hơn so với các nhà văn tiền bối, Nam Cao nhanh chóng khẳng định vị thế của mình bằng những tác phẩm phản ánh chân thực và sâu sắc cuộc sống của người nông dân nghèo khổ. Với hơn hai chục truyện ngắn viết về đề tài này, ông đã dựng nên một bức tranh toàn cảnh về nông thôn Việt Nam thời kỳ đó, khắc họa rõ nét sự bần cùng, áp bức, và những phẩm chất tốt đẹp ẩn sâu trong tâm hồn những người cùng khổ. Đây chính là một trong những yếu tố cốt lõi làm nên phong cách nam cao.
Nam Cao quan niệm rằng nghệ thuật không phải là “ánh trăng lừa dối”, mà phải là tiếng nói của sự thật, của nỗi đau khổ. Ông luôn mở lòng đón nhận những rung động của cuộc đời và thể hiện chúng một cách chân thực nhất trong tác phẩm. Chính vì vậy, những tác phẩm của ông luôn chứa đựng chất hiện thực sâu sắc và ý nghĩa tố cáo xã hội mạnh mẽ.
Dù viết về số phận khốn cùng của người nông dân hay bi kịch của tầng lớp trí thức tiểu tư sản, Nam Cao luôn đề cao giá trị nhân phẩm. Ông tin rằng con người cần phải giữ gìn và vươn tới những giá trị cao đẹp, ngay cả trong những hoàn cảnh khó khăn nhất. Lý tưởng nhân văn này là một phần không thể thiếu trong phong cách nam cao.
Các nhân vật trong tác phẩm của Nam Cao đều được xây dựng dựa trên nguyên mẫu có thật ngoài đời, do đó, họ trở nên vô cùng chân thực và sống động. Những câu chuyện về cuộc đời của Chí Phèo, Thị Nở, Lão Hạc, giáo Thứ… đều mang đậm dấu ấn cá nhân của nhà văn và phản ánh những góc khuất của xã hội đương thời. Phong cách nam cao thể hiện rõ qua cách xây dựng nhân vật điển hình trong hoàn cảnh điển hình.
Ngoài đề tài nông dân, Nam Cao còn đi sâu vào khai thác những bi kịch trong tâm hồn của giới tiểu tư sản, đặt ra những vấn đề xã hội sâu sắc. Ông phản ánh cuộc đấu tranh giữa khát vọng sống có ý nghĩa và những lo toan cơm áo gạo tiền, giữa lối sống ích kỷ, dung tục và khát vọng vươn tới những giá trị nhân đạo cao đẹp. Đây cũng là một khía cạnh quan trọng trong phong cách nam cao.
Sau Cách mạng Tháng Tám, Nam Cao tiếp tục đóng góp vào sự nghiệp văn học nước nhà. Ông tham gia vào Hội Văn hoá Cứu quốc và trở thành một cây bút tích cực phục vụ cách mạng. Quan điểm “sống đã rồi hãy viết” đã thôi thúc ông cầm súng chiến đấu và đem ngòi bút phục vụ công nông binh.
Trong giai đoạn kháng chiến chống Pháp, Nam Cao đã để lại nhiều tác phẩm có giá trị, tiêu biểu cho văn xuôi kháng chiến thời kỳ đầu. “Đôi mắt” là một trong những truyện ngắn thành công nhất của ông trong giai đoạn này.
Tóm lại, phong cách nam cao là sự kết hợp hài hòa giữa chất trữ tình sâu lắng, sự trào lộng xót xa, và ngòi bút hiện thực tỉnh táo, sắc lạnh. Ông đã miêu tả tâm lý con người một cách tinh tế và phức tạp, đặc biệt là khi đi sâu vào diễn biến tâm lý. Ngôn ngữ văn xuôi của ông gần gũi với ngôn ngữ quần chúng, giản dị mà đậm đà, sống động, đặc biệt là trong ngôn ngữ đối thoại. Tất cả những yếu tố này đã tạo nên một phong cách nam cao độc đáo và có sức ảnh hưởng lớn đến văn học Việt Nam.
Nam Cao hy sinh khi tài năng đang ở độ chín, nhưng những tác phẩm của ông vẫn sống mãi trong lòng độc giả, tiếp tục lan tỏa những giá trị nhân văn cao đẹp và góp phần xây dựng một xã hội tốt đẹp hơn. Ông xứng đáng là một trong những nhà văn vĩ đại nhất của Việt Nam, người đã có những đóng góp to lớn vào việc phát triển phong cách nam cao và văn học hiện thực phê phán.
