Hiến pháp năm 2013 đã thể chế hóa Cương lĩnh xây dựng đất nước, bổ sung một nguyên tắc mới về tổ chức và hoạt động của bộ máy nhà nước: “quyền lực nhà nước là thống nhất, có sự phân công, phối hợp, kiểm soát giữa các cơ quan nhà nước trong việc thực hiện các quyền lập pháp, hành pháp, tư pháp”. Nguyên tắc này chỉ đạo công cuộc xây dựng và hoàn thiện bộ máy nhà nước trong thời kỳ đổi mới.
1. Quyền Lực Nhà Nước Là Thống Nhất: Bản Chất và Ý Nghĩa
Quyền lực nhà nước thống nhất là một vấn đề lý luận và thực tiễn sâu sắc, với nhiều khía cạnh chưa được nhận thức thống nhất. Một số quan điểm cho rằng sự thống nhất này tập trung vào Quốc hội, coi Quốc hội là cơ quan quyền lực nhà nước cao nhất. Quan điểm khác lại đề cao tính thống nhất, xem nhẹ vai trò phân công quyền lực.
Theo Hiến pháp năm 2013, quyền lực nhà nước thống nhất thuộc về Nhân dân, thể hiện ở nguyên tắc “Tất cả quyền lực nhà nước thuộc về Nhân dân”.
Hiến pháp trước đây cũng quy định “tất cả quyền lực nhà nước thuộc về Nhân dân”, nhưng được thực hiện bằng nguyên tắc tập trung quyền lực vào Quốc hội. Điều này phù hợp với điều kiện kinh tế kế hoạch hóa tập trung, nhưng lại bộc lộ nhiều hạn chế như thiếu phân định phạm vi quyền lực, hạ thấp vai trò dân chủ trực tiếp của Nhân dân và thiếu kiểm soát quyền lực.
Cương lĩnh xây dựng đất nước và Hiến pháp năm 2013 đã khẳng định quyền lực nhà nước là thống nhất, có sự phân công, phối hợp và kiểm soát (Điều 2). Nhân dân trao quyền lực nhà nước cho Quốc hội, Chính phủ và cơ quan tư pháp. Quốc hội có quyền hạn về lập hiến, lập pháp, giám sát tối cao và quyết định các vấn đề quan trọng của đất nước (Điều 70). Đồng thời, Nhân dân thực hiện quyền lực nhà nước bằng dân chủ đại diện và dân chủ trực tiếp (Điều 6). Thống nhất quyền lực nhà nước có nghĩa là toàn bộ quyền lực nhà nước thuộc về Nhân dân, tập trung thống nhất ở Nhân dân chứ không phải ở Quốc hội.
Quan niệm quyền lực nhà nước là thống nhất đề cao trách nhiệm của nhà nước trước Nhân dân, hạn chế sự ỷ lại trong việc thực hiện quyền hạn. Đồng thời, tạo cơ sở cho kiểm soát và đánh giá chất lượng hoạt động của các quyền từ bên trong và từ bên ngoài là Nhân dân.
2. Phân Công, Phối Hợp, Kiểm Soát Quyền Lực: Đảm Bảo Dân Chủ và Pháp Quyền
Trong chế độ dân chủ và pháp quyền XHCN, quyền lực nhà nước được Nhân dân ủy quyền, do đó cần phải kiểm soát. Quyền lực nhà nước thường vận động theo xu hướng tự phủ định mình. Mác gọi đây là sự tha hóa của quyền lực nhà nước. Con người luôn chịu ảnh hưởng của tình cảm và dục vọng, dễ dẫn đến sai lầm trong thực thi quyền lực. Vì vậy, kiểm soát quyền lực nhà nước là một nhu cầu khách quan.
Hiến pháp quy định rõ nhiệm vụ, quyền hạn của các quyền lập pháp, hành pháp và tư pháp. Điều này giúp Nhân dân kiểm soát và đánh giá được hiệu lực và hiệu quả thực hiện các quyền. Đồng thời, các cơ quan tương ứng được giao quyền phải đề cao trách nhiệm và tự kiểm tra việc thực hiện quyền lực. Hiến pháp năm 2013 chỉ rõ Quốc hội thực hiện quyền lập hiến, lập pháp (Điều 69), Chính phủ thực hiện quyền hành pháp (Điều 94), Tòa án Nhân dân thực hiện quyền tư pháp (Điều 102).
Quyền lập pháp đại diện cho Nhân dân, thể hiện ý chí chung của quốc gia. Quốc hội là cơ quan duy nhất được Nhân dân giao quyền biểu quyết thông qua luật. Quyền hành pháp tổ chức thực hiện ý chí chung của quốc gia do Chính phủ đảm trách. Chính phủ đề xuất, hoạch định, tổ chức soạn thảo chính sách quốc gia, tổ chức thực hiện và quản lý nhà nước. Quyền tư pháp là quyền xét xử, được Nhân dân giao cho tòa án thực hiện. Độc lập và tuân theo pháp luật là nguyên tắc cao nhất trong thực hiện quyền này.
Phân định thành ba quyền là một nhu cầu khách quan. Xã hội càng phát triển, phân công lao động càng phải chuyên môn hóa cao. Phân định mạch lạc ba quyền là cách thức tốt nhất để phát huy vai trò của nhà nước trong xây dựng và phát triển đất nước.
Trong nhà nước ta, quyền lực nhà nước là thống nhất về mục tiêu chính trị chung. Vì vậy, việc phân định quyền lực không bao quát việc phân lập mục tiêu chính trị chung. Ba quyền không hoàn toàn tách biệt, mà “ràng buộc lẫn nhau”, phối hợp nhịp nhàng trên cơ sở làm đúng, làm đủ nhiệm vụ và quyền hạn. Phân công quyền lực nhà nước là để kiểm soát quyền lực, bảo đảm tính pháp quyền và phát huy dân chủ XHCN.
Hiến pháp năm 2013 tạo lập cơ sở Hiến định để hình thành cơ chế bảo vệ Hiến pháp (Điều 119) và giao trách nhiệm bảo vệ Hiến pháp cho nhiều cơ quan nhà nước.
Để tăng cường kiểm soát quyền hành pháp, Hiến pháp năm 2013 đã bổ sung, điều chỉnh một số nhiệm vụ, quyền hạn của Quốc hội và Uỷ ban thường vụ Quốc hội. Hai thiết chế độc lập là Hội đồng bầu cử quốc gia (Điều 117) và Kiểm toán nhà nước (Điều 118) cũng được thành lập nhằm tăng cường các công cụ để Nhân dân kiểm soát quyền lực nhà nước.
