Nam Cao, tên thật là Trần Hữu Tri, sinh ra tại Lý Nhân, Hà Nam, là một nhà văn hiện thực lớn với tư tưởng nhân đạo sâu sắc. Ông được mệnh danh là nhà văn của người nông dân nghèo, các tác phẩm của ông thường đi sâu vào khám phá nội tâm nhân vật và mang ý nghĩa triết lý sâu sắc. Chí Phèo là một trong những truyện ngắn tiêu biểu của Nam Cao viết về đề tài bi kịch của người nông dân. Quá trình hồi sinh của Chí Phèo sau khi gặp Thị Nở thể hiện rõ tính nhân văn trong tác phẩm.
Chí Phèo, vốn là một đứa trẻ bị bỏ rơi, lớn lên trở thành người nông dân hiền lành. Tuy nhiên, xã hội phong kiến thối nát đã đẩy Chí vào con đường tha hóa. Bá Kiến đã đẩy Chí Phèo vào tù, biến Chí từ một người nông dân lương thiện trở thành một thằng lưu manh, tay sai cho cường hào. Chí Phèo dần sống trong vô thức, bị xã hội ruồng bỏ, bị cướp mất quyền làm người. Chí chìm đắm trong những cơn say triền miên, quên đi bản chất lương thiện.
Cứ ngỡ Chí Phèo sẽ mãi sống kiếp thú vật, nhưng Nam Cao đã soi rọi ánh sáng tình yêu thương vào tận đáy tâm hồn đen tối của “con quỷ dữ làng Vũ Đại”. Trong một đêm say, Chí tình cờ gặp Thị Nở – người đàn bà xấu xí, dở hơi. Cuộc gặp gỡ định mệnh này đã khơi dậy bản năng lương thiện tiềm ẩn trong Chí. Sự quan tâm, chăm sóc giản dị của Thị Nở đã đánh thức lương tri, đánh thức bản chất tốt đẹp vốn có của Chí. Chính nhờ cuộc gặp gỡ đó, Chí cởi bỏ lớp vỏ quỷ dữ để sống lại làm người, khao khát hoàn lương.
Chính tình người của Thị Nở đã thức tỉnh, hồi sinh phần người trong Chí Phèo. Nam Cao đã khéo léo lựa chọn những chi tiết chân thực, miêu tả tâm lý nhân vật sắc sảo, làm nổi bật ý nghĩa của sự hồi sinh, khẳng định sức sống của thiên lương, của lòng tốt.
Sau cuộc gặp gỡ với Thị Nở, lần đầu tiên Chí Phèo thực sự “tỉnh”. Chí nhận ra sự cô độc trong căn lều ẩm thấp, bâng khuâng như tỉnh dậy sau cơn say dài. Chí cảm thấy miệng đắng, lòng mơ hồ buồn, sợ rượu. Những âm thanh của cuộc sống như tiếng chim hót, tiếng người cười nói trở nên rõ ràng hơn. Chí đủ tỉnh táo để nhận thức hoàn cảnh của mình, để thấy mình cô độc.
Niềm vui, hy vọng, ước mơ quay trở lại với Chí. Chí mong muốn có một gia đình nho nhỏ, chồng cuốc mướn, cày thuê, vợ dệt vải, nuôi lợn, khá giả thì mua dăm ba sào ruộng. Khi thấy bát cháo hành của Thị Nở, Chí Phèo ngạc nhiên, xúc động vì lần đầu tiên có người chăm sóc. Chí muốn làm nũng với Thị, thấy lòng thành trẻ con.
Chí Phèo thèm lương thiện. Tình yêu của Thị Nở làm Chí nghĩ rằng bản thân có cầu nối để trở về. Tình yêu với Thị Nở khiến Chí hy vọng và mong ước có một gia đình. Chí muốn sang ở với Thị Nở một nhà cho vui. Gặp Thị Nở, Chí Phèo đã trải qua những cảm xúc chưa từng có, mang đến niềm vui, niềm hy vọng và mong ước trở về làm người lương thiện.
Nhưng tình yêu của Chí bị ngăn cấm bởi bà cô Thị Nở. Khi Thị Nở từ chối, Chí Phèo thất vọng và đau đớn. Chí ngẩn người, ngẩn mặt, thể hiện sự hiểu ra, nhận thức được tình cảnh của mình. Chí nắm lấy tay Thị, mong muốn níu kéo hạnh phúc. Cuối cùng, Chí tìm đến rượu rồi ôm mặt khóc rưng rức.
Mong muốn trở về làm người lương thiện không thành, niềm phẫn uất trong Chí dâng cao. Chí quyết định đến nhà Thị Nở để đâm chết cả nhà, nhưng rồi lại đến nhà Bá Kiến. Niềm phẫn uất đã khiến Chí Phèo xác định đúng kẻ thù của mình.
Hành động Chí Phèo giết Bá Kiến rồi tự sát thể hiện sự phẫn uất và tuyệt vọng đến tột cùng. Với nhân vật Chí Phèo, Nam Cao đã đặt ra bi kịch của người nông dân trước cách mạng: bi kịch con người sinh ra là người mà không được làm người. Điều này thể hiện sự cảm thông sâu sắc của Nam Cao với khát vọng lương thiện trong con người và sự bế tắc của những khát vọng trong hiện thực xã hội.
Thông qua quá trình thức tỉnh, hồi sinh và cái chết của Chí Phèo, Nam Cao đã lên án, tố cáo tội ác của chế độ thực dân nửa phong kiến đã đàn áp và bóc lột nhân dân lao động. Nhà văn đồng cảm với những nỗi khổ đau, sự đày đọa và sự bế tắc của những khát vọng của người nông dân. Đồng thời, Nam Cao cũng trân trọng vẻ đẹp tâm hồn của nhân vật và khao khát thay đổi thực tại để mang đến một cuộc sống tốt đẹp hơn.