“Chiếc thuyền ngoài xa” của Nguyễn Minh Châu không chỉ là một truyện ngắn, mà còn là một tác phẩm nghệ thuật đầy triết lý, đặt ra những câu hỏi sâu sắc về mối quan hệ giữa nghệ thuật và cuộc đời. Thông qua nhân vật Phùng, một nghệ sĩ nhiếp ảnh, tác giả đã khéo léo dẫn dắt người đọc khám phá những góc khuất của hiện thực, những nghịch lý ẩn sau vẻ đẹp bề ngoài. Hai phát hiện của Phùng trong tác phẩm không chỉ là những khoảnh khắc nghệ thuật, mà còn là những bài học đắt giá về cách nhìn nhận cuộc sống và con người.
Phát hiện đầu tiên của Phùng là vẻ đẹp “trời cho” của chiếc thuyền ngoài xa trên biển sớm mờ sương. Sau nhiều ngày “phục kích”, cuối cùng anh cũng chộp được khoảnh khắc kỳ diệu:
Khung cảnh hiện ra trước mắt anh như một “bức tranh mực tàu của một danh họa thời cổ”, với “mũi thuyền in một nét mơ hồ lòe nhòe vào bầu sương mù trắng như sữa có pha đôi chút màu hồng hồng do ánh mặt trời chiếu vào”. Vài bóng người ngồi im phăng phắc trên mui thuyền, tạo nên một vẻ đẹp tĩnh lặng, thanh bình. Phùng đã say mê, rung động trước vẻ đẹp ấy, cảm thấy như “khám phá thấy cái chân lý của sự hoàn thiện, khám phá thấy cái khoảnh khắc trong ngần của tâm hồn”. Anh nhận ra rằng “bản thân cái đẹp là đạo đức”, có khả năng thanh lọc tâm hồn và hướng con người đến những giá trị tốt đẹp.
Phát hiện này cho thấy sự nhạy cảm của người nghệ sĩ trước cái đẹp, khả năng cảm nhận những điều tinh tế, sâu sắc trong cuộc sống. Đồng thời, nó cũng thể hiện quan niệm của Nguyễn Minh Châu về vai trò của nghệ thuật: phải hướng đến cái chân, cái thiện, cái mỹ, phải có khả năng làm cho con người trở nên tốt đẹp hơn.
Tuy nhiên, niềm vui và sự hân hoan của Phùng không kéo dài lâu. Phát hiện thứ hai của anh đã phá vỡ sự hoàn hảo của bức tranh nghệ thuật, phơi bày một hiện thực trần trụi và đầy đau khổ. Khi chiếc thuyền tiến lại gần, Phùng chứng kiến cảnh bạo hành gia đình:
Từ chiếc thuyền “thơ mộng” bước ra một người đàn bà xấu xí, mệt mỏi và cam chịu, cùng với một lão đàn ông thô kệch, dữ dằn và độc ác. Lão ta trút những cơn giận dữ lên người vợ bằng những nhát roi tàn nhẫn, trong khi người đàn bà chỉ biết im lặng chịu đựng. Chứng kiến cảnh tượng ấy, Phùng đã kinh ngạc, bàng hoàng, thậm chí “há mồm ra mà nhìn”. Anh không thể tin rằng ngay sau vẻ đẹp “trời cho” lại là một hiện thực tàn khốc và bất công đến vậy.
Phát hiện này đã khiến Phùng phải suy ngẫm lại về mối quan hệ giữa nghệ thuật và cuộc đời. Anh nhận ra rằng cuộc sống không phải lúc nào cũng tươi đẹp và hoàn hảo như những bức tranh nghệ thuật. Đằng sau vẻ ngoài hào nhoáng có thể ẩn chứa những góc khuất, những nỗi đau khổ mà người nghệ sĩ cần phải khám phá và phản ánh.
Hai phát hiện của Phùng trong “Chiếc thuyền ngoài xa” là hai mặt đối lập của cuộc sống. Một bên là vẻ đẹp của thiên nhiên, của nghệ thuật, có khả năng thanh lọc tâm hồn và hướng con người đến những giá trị tốt đẹp. Một bên là hiện thực trần trụi, đầy đau khổ và bất công, đòi hỏi người nghệ sĩ phải có cái nhìn sâu sắc, đa chiều để khám phá và phản ánh.
Thông qua hai phát hiện này, Nguyễn Minh Châu muốn gửi gắm thông điệp: người nghệ sĩ không nên chỉ nhìn cuộc sống bằng con mắt duy mỹ, mà cần phải có cái nhìn toàn diện, sâu sắc, phát hiện ra những góc khuất, những nghịch lý của cuộc đời. Nghệ thuật chân chính phải gắn liền với cuộc sống, phải phản ánh những vấn đề xã hội, phải có khả năng thức tỉnh lương tri và khơi gợi lòng trắc ẩn trong con người. Đồng thời, tác phẩm cũng đặt ra câu hỏi về trách nhiệm của người nghệ sĩ đối với cuộc đời: liệu nghệ thuật có thể thay đổi được hiện thực hay không, và người nghệ sĩ cần phải làm gì để góp phần xây dựng một xã hội tốt đẹp hơn?
“Chiếc thuyền ngoài xa” không chỉ là một câu chuyện về những phát hiện của một nghệ sĩ, mà còn là một lời cảnh tỉnh, một lời kêu gọi đối với những người làm nghệ thuật: hãy dấn thân vào cuộc đời, hãy khám phá những góc khuất của hiện thực, và hãy dùng nghệ thuật của mình để góp phần làm cho cuộc sống trở nên tốt đẹp hơn.