“Chuyện người con gái Nam Xương” của Nguyễn Dữ là một trong những tác phẩm tiêu biểu của văn học trung đại Việt Nam, khắc họa sâu sắc số phận bi thảm của người phụ nữ trong xã hội phong kiến. Nhân vật Vũ Nương, với vẻ đẹp tâm hồn và đức hạnh cao quý, đã trở thành biểu tượng cho những phẩm chất tốt đẹp của người phụ nữ Việt Nam, đồng thời là tiếng nói tố cáo xã hội bất công đầy rẫy những ngang trái.
Vũ Nương hiện lên trước hết là một người phụ nữ xinh đẹp, nết na, thủy chung, đảm đang, hết lòng vì gia đình. Nguyễn Dữ đã khéo léo giới thiệu nhân vật ngay từ đầu truyện: “Vũ Thị Thiết, người con gái quê ở Nam Xương, tính đã thùy mị nết na, lại thêm tư dung tốt đẹp”. Vẻ đẹp của nàng không chỉ là vẻ đẹp hình thức mà còn là vẻ đẹp tâm hồn, phẩm hạnh. Chính vì thế, Trương Sinh, con nhà hào phú, đã “mến vì dung hạnh” mà xin mẹ đem trăm lạng vàng cưới nàng về.
Trong cuộc sống hôn nhân, Vũ Nương luôn ý thức giữ gìn khuôn phép, nhường nhịn chồng, vun vén cho hạnh phúc gia đình. Nàng biết Trương Sinh có tính đa nghi, hay ghen nên luôn cư xử khéo léo, tránh để xảy ra bất hòa. Khi chồng phải đi lính, nàng hết lòng động viên, an ủi, không mong cầu danh lợi mà chỉ mong chồng bình an trở về. Lời dặn dò của nàng trước lúc chia tay thấm đẫm tình yêu thương, sự lo lắng và cảm thông sâu sắc: “Thiếp chẳng dám mong đeo ấn hầu, mặc áo gấm trở về quê cũ, chỉ xin ngày về mang theo được hai chữ bình yên, thế là đủ rồi…”.
Trong những năm tháng chồng đi chinh chiến, Vũ Nương một mình gánh vác mọi công việc gia đình, chăm sóc mẹ già, nuôi dạy con thơ. Nàng là một người con dâu hiếu thảo, tận tình thuốc thang, chăm sóc mẹ chồng ốm đau. Khi mẹ chồng qua đời, nàng hết lòng thương xót, lo ma chay tế lễ chu đáo như đối với cha mẹ đẻ. Lời trăng trối của mẹ chồng trước khi mất là minh chứng rõ ràng nhất cho tấm lòng hiếu thảo, đức hạnh của Vũ Nương: “Xanh kia quyết chẳng phụ con cũng như con đã chẳng phụ mẹ…”.
Đối với con, Vũ Nương là một người mẹ hiền từ, hết mực yêu thương. Nàng một mình nuôi dạy con khôn lớn, thay chồng làm tròn bổn phận của người cha. Vì thương con thiếu vắng tình cảm của cha, nàng đã chỉ bóng mình trên tường và bảo đó là cha Đản. Chi tiết này vừa thể hiện tấm lòng yêu con sâu sắc của Vũ Nương, vừa là một chi tiết nghệ thuật đặc sắc, góp phần tạo nên bi kịch của nhân vật.
Tuy nhiên, cuộc đời Vũ Nương lại đầy bất hạnh. Bi kịch của nàng bắt nguồn từ sự ghen tuông mù quáng và tính cách vũ phu, độc đoán của Trương Sinh. Sau ba năm đi lính trở về, Trương Sinh nghe lời con trẻ, nghi ngờ vợ thất tiết. Dù Vũ Nương hết lời phân trần, giải thích, nhưng Trương Sinh vẫn không tin, thậm chí còn mắng nhiếc, đánh đuổi nàng đi. Bị oan ức, tủi nhục, Vũ Nương đã tìm đến cái chết để chứng minh sự trong sạch của mình. Hành động này vừa thể hiện phẩm chất cao đẹp của nàng, vừa là lời tố cáo xã hội phong kiến bất công, chà đạp lên nhân phẩm người phụ nữ.
Cái chết của Vũ Nương là một bi kịch lớn, nhưng nó cũng mở ra một thế giới khác, thế giới của những giấc mơ và hy vọng. Sau khi chết, Vũ Nương được Linh Phi cứu sống và đưa về thủy cung. Tại đây, nàng gặp lại Phan Lang và gửi lời nhắn về cho Trương Sinh, mong muốn được giải oan. Cuối truyện, Vũ Nương hiện về giữa dòng sông, lộng lẫy và uy nghi, nhưng rồi lại biến mất. Sự trở về chớp nhoáng và lời từ biệt của Vũ Nương cho thấy nàng đã được minh oan, nhưng không thể trở lại cuộc sống trần gian. Đây là một kết thúc vừa có hậu, vừa bi thương, thể hiện ước mơ về một xã hội công bằng, nơi những người tốt bụng, đức hạnh được đền đáp xứng đáng.
Nguyễn Dữ đã xây dựng nhân vật Vũ Nương bằng nghệ thuật miêu tả tâm lý tinh tế, ngôn ngữ giản dị, giàu cảm xúc và sử dụng nhiều chi tiết nghệ thuật đặc sắc. Nhân vật Vũ Nương không chỉ là một người phụ nữ đẹp người, đẹp nết mà còn là biểu tượng cho những phẩm chất tốt đẹp của người phụ nữ Việt Nam: thủy chung, hiếu thảo, đảm đang, giàu lòng vị tha và luôn khao khát hạnh phúc gia đình. Đồng thời, qua nhân vật Vũ Nương, Nguyễn Dữ đã lên án xã hội phong kiến bất công, tàn bạo, chà đạp lên nhân phẩm và quyền sống của người phụ nữ.
Tóm lại, nhân vật Vũ Nương trong “Chuyện người con gái Nam Xương” là một hình tượng nghệ thuật đặc sắc, có giá trị nhân văn sâu sắc. Vũ Nương mãi là niềm thương cảm, xót xa cho số phận người phụ nữ trong xã hội cũ, đồng thời là lời nhắc nhở về những giá trị đạo đức tốt đẹp mà chúng ta cần gìn giữ và phát huy. Tác phẩm đã góp phần khẳng định tài năng và tấm lòng nhân đạo của Nguyễn Dữ, một nhà văn lớn của văn học trung đại Việt Nam.
