Lưu Trọng Lư, một trong những nhà thơ tiêu biểu của phong trào Thơ mới, đã để lại dấu ấn sâu sắc trong lòng độc giả bằng những vần thơ đượm buồn và giàu chất mộng. Bài thơ “Nắng mới”, một tác phẩm xuất sắc được tuyển chọn trong “Thi nhân Việt Nam” của Hoài Thanh và Hoài Chân, là minh chứng rõ nét cho phong cách nghệ thuật độc đáo của ông. Bài thơ xoay quanh hình ảnh “nắng mới”, khơi gợi những ký ức da diết về người mẹ đã khuất, đồng thời thể hiện tình cảm mẫu tử thiêng liêng và nỗi niềm hoài niệm sâu sắc.
Bài thơ “Nắng mới” lấy hình ảnh trung tâm là “nắng mới” làm điểm tựa để khơi gợi mạch cảm xúc. Thay vì mang đến cảm giác ấm áp, vui tươi thường thấy, “nắng mới” trong bài thơ lại gợi lên những ký ức buồn thương về người mẹ đã xa. Mỗi khi “nắng mới” xuất hiện, nhân vật trữ tình lại chìm đắm trong nỗi nhớ về mẹ, về những khoảnh khắc tươi đẹp đã qua.
Bố cục bài thơ gồm ba khổ, mỗi khổ tập trung vào hai hình ảnh chính: nắng mới và mẹ. Khổ 1, “nắng mới” của hiện tại gợi nhắc về những lần “nắng mới hắt bên song” trong quá khứ. Khổ 2, ký ức về tuổi thơ mười tuổi, khi “nắng mới reo ngoài nội”, mẹ thường đem áo đỏ ra phơi trước dậu. Khổ 3, hình ảnh mẹ hiện lên sống động, với “nét cười đen nhánh sau tay áo” lấp lánh dưới ánh nắng trưa hè.
Ngay từ khổ đầu, nhà thơ đã bộc lộ nỗi lòng: “Mỗi lần nắng mới hắt bên song, lòng rượi buồn theo thời dĩ vãng”. Không chỉ là một khoảnh khắc nhớ nhung, mà là sự gợi mở cho vô vàn những lần hồi ức khác. Chỉ cần “nắng mới” ló dạng, hay “tiếng gà trưa gáy não nùng” vang lên, là những ký ức về mẹ lại “chập chờn sống lại những ngày không”.
Không gian và thời gian được khắc họa rõ nét ở khổ thơ đầu, tác động sâu sắc đến tâm hồn nhà thơ, chuẩn bị cho sự hồi sinh của những kỷ niệm về mẹ. “Nắng mới hắt bên song” mở ra một không gian đầy ánh nắng, nhưng không phải là ánh nắng rực rỡ, mà là ánh nắng “hắt” hiu hắt, héo tàn. Thời gian là buổi trưa hè, cùng với âm vang “tiếng gà trưa gáy não nùng”, tạo nên một không khí buồn thương, hoài niệm. Những từ láy “xao xác”, “não nùng” càng tô đậm thêm nỗi buồn trong lòng người.
Đến khổ thơ thứ hai, ký ức về mẹ được nhà thơ giới thiệu một cách rõ ràng: “Tôi nhớ mẹ tôi thuở thiếu thời – Lúc người còn sống tôi lên mười”. Đây là lời giới thiệu chính thức mở ra một khoảng thời gian trong quá khứ, nơi những hồi tưởng về người mẹ đã khuất hiện về. Hình ảnh người mẹ xuất hiện nổi bật cùng với “nắng mới reo ngoài nội”, với chiếc áo đỏ “đưa trước dậu phơi”. Màu vàng của nắng và màu đỏ của áo hòa quyện, tạo nên một bức tranh tươi sáng, rực rỡ. “Nắng mới” ngày xưa có mẹ thật khác với “nắng mới” bây giờ, khi mẹ đã không còn. Nắng “reo ngoài nội” chứ không “hắt bên song”. Ánh nắng ấy reo vui ngoài đồng cỏ, chứ không hiu hắt bên song cửa. Phải chăng, chính cảm xúc của nhà thơ đã làm thay đổi cả tính chất của sự vật, khiến “nắng mới” cũng mang tâm trạng mà tỏa sáng?
Đến khổ thơ thứ ba, nhân vật trữ tình trực tiếp bộc lộ cảm xúc về mẹ: “Hình dáng mẹ tôi chửa xóa mờ – Vẫn còn mường tượng lúc vào ra”. Dù thời gian đã trôi qua, người con năm xưa đã trưởng thành, mẹ cũng đã khuất núi, nhưng hình ảnh mẹ vẫn sống động trong ký ức, như thể mẹ vẫn còn sống, vẫn vào ra nói cười. Và trong ký ức ấy, hình ảnh đẹp nhất về mẹ được lưu giữ lại: “Nét cười đen nhánh sau tay áo – Trong ánh trưa hè trước giậu thưa”. Nét cười được miêu tả bằng thủ pháp ẩn dụ, hiện lên thật đẹp, thật gợi cảm. Đó là nụ cười tỏa nắng của những người phụ nữ có hàm răng đen nhánh, một nét đẹp truyền thống của người Việt xưa. Nụ cười ấy càng sáng hơn trong ánh trưa hè lấp lóa. Ký ức của người con vĩnh viễn lưu giữ nụ cười của mẹ, để mỗi lần “nắng mới” xuất hiện, nụ cười ấy lại tỏa sáng trong lòng.
Hình ảnh “nắng mới” xuyên suốt bài thơ, dẫn dắt mạch cảm xúc từ hiện tại về quá khứ, rồi quay trở lại hiện tại với lời khẳng định nỗi nhớ dành cho mẹ. Với lời khẳng định ấy, hình ảnh người mẹ sẽ sống mãi trong trái tim người con, dù là cậu bé Lư năm mười tuổi, hay là nhà thơ Lưu Trọng Lư.
Bài thơ được viết theo thể thơ bảy chữ, gieo vần chân, tạo nên một nhạc điệu êm đềm, dịu dàng. Sự liền mạch của vần điệu giúp nhà thơ diễn tả dòng hồi ức về mẹ một cách tự nhiên.
Hình ảnh thơ không nhiều, chủ yếu tập trung vào hai hình ảnh là nắng mới và mẹ, được triển khai nhất quán qua ba khổ thơ, được miêu tả thật gợi cảm, sinh động. Sự gắn liền giữa “nắng mới” và “mẹ” giúp nhà thơ dễ dàng dẫn dắt cảm xúc thơ đi về giữa hiện tại và quá khứ. Mẹ không còn nữa, nhưng “nắng mới” thì vẫn đến mỗi hè, gợi nhắc về mẹ.
Bài thơ không sử dụng nhiều biện pháp tu từ, nổi bật nhất là biện pháp ẩn dụ trong hình ảnh “nét cười đen nhánh sau tay áo”. Ẩn dụ đã biến nét cười từ chỗ chỉ có hình dáng, trở thành có màu sắc, một màu sắc đặc biệt: màu đen nhánh. Màu sắc ấy gợi ra một nét đẹp truyền thống của người phụ nữ xưa: nét đẹp của hàm răng đen. Trong ký ức của Lư, nụ cười tỏa nắng ấy là một vẻ đẹp vĩnh viễn của mẹ, dù thời gian có trôi qua bao lâu đi chăng nữa, thì mẹ vẫn mãi mãi đẹp trong mắt con.
Trong phong trào Thơ mới, Lưu Trọng Lư nổi lên với một tiếng thơ sầu và mộng. Cái sầu của Lư không phải là cái sầu của vũ trụ, của thế gian rộng lớn, mà là cái sầu của một cá nhân, gắn với một ký ức cụ thể. Cái mộng của Lư lại có thêm cái gì đó thật huyền ảo, lãng mạn. Trong bài “Nắng mới” này, cái hư thực ấy nằm ngay trong câu cuối của khổ thơ đầu “Chập chờn sống lại những ngày không”. Rồi với hình ảnh “nét cười đen nhánh” của người mẹ, người đọc đột nhiên có cảm giác mơ hồ: không biết mình còn đang ở trong ký ức ngày xưa của Lư, hay đã quay về thực tại?
Bản thân hình ảnh “nắng mới” cũng được Lưu Trọng Lư miêu tả thật đặc biệt. “Nắng mới” trong thơ Lưu Trọng Lư trở nên nhàu nhĩ, héo úa bởi nỗi buồn không còn mẹ, và ký ức về “những ngày không”. Một sự vật của tự nhiên bên ngoài, khi đi vào thế giới nghệ thuật của thơ, có thể trở nên đầy khác biệt, mang cảm nhận chủ quan của người viết. Đó chính là cái mà giới phê bình vẫn gọi là một dạng “vân chữ” của nhà thơ.
Lưu Trọng Lư là một trong những thi nhân vinh dự được điểm danh trong tập “Thi nhân Việt Nam” của Hoài Thanh, Hoài Chân. Chỉ cần một vài tác phẩm như “Tiếng thu”, “Nắng mới”, Lư đã có thể khẳng định địa vị nhà thơ của mình một cách chắc chắn. Riêng với bài thơ “Nắng mới” này, cõi thơ sầu mộng của Lư đến được gần với tâm tư của người đọc nhất, vì nó chạm đến một nỗi niềm cảm xúc mà ai cũng có: tình mẫu tử. Lời thơ không chút cầu kỳ, hoa mỹ, mà vẫn làm xao động bao tâm tư.
“Nắng mới” của Lưu Trọng Lư không chỉ là một bài thơ, mà còn là tiếng lòng thổn thức, là nỗi nhớ da diết về người mẹ đã khuất. Bài thơ đã chạm đến trái tim của bao người đọc, khơi gợi những cảm xúc sâu lắng về tình mẫu tử thiêng liêng.
