“Văn Nguyễn Tuân không phải thứ văn để người nông nổi thưởng thức. Một ngày không xa, khi mà văn chương Việt Nam được người Việt Nam ham chuộng hơn bây giờ, tôi dám chắc những văn phẩm của Nguyễn Tuân sẽ còn có một địa vị xứng đáng hơn nữa”. Lời nhận định của nhà phê bình Vũ Ngọc Phan đã khẳng định giá trị độc đáo trong phong cách nghệ thuật của Nguyễn Tuân. Trong đó, “Hương cuội” nổi bật như một tác phẩm thành công, thể hiện tài năng khắc họa đề tài và nghệ thuật biểu hiện đặc sắc.
Nhắc đến Nguyễn Tuân là nhắc đến một nghệ sĩ tài hoa, uyên bác, người nghệ sĩ một lòng thiết tha với cái đẹp. “Hương cuội” là một truyện ngắn xuất sắc của ông, nằm trong tập “Vang bóng một thời” (1941), tập hợp những tác phẩm viết về vẻ đẹp đã qua. Tác phẩm xoay quanh nhân vật cụ Kép, một người có niềm đam mê mãnh liệt với hoa lan. Trong quan điểm của cụ, hiện lên cái đẹp của một con người biết nâng niu, trân quý cái đẹp. Cụ Kép, chứng nhân lịch sử giữa dòng chảy thời đại, vẫn giữ nếp sống, lề lối quen thuộc và những giá trị tinh thần xưa cũ. Qua hình tượng cụ Kép, tác phẩm thể hiện thái độ yêu quý, ngợi ca, trân trọng những nét đẹp văn hóa cổ truyền của dân tộc.
Trong đoạn trích, người đọc ấn tượng trước cụ Kép và cách cụ hành xử với cái đẹp – thú chơi hoa. Với cụ, chơi hoa không chỉ là đem hoa về trồng mà cần “lấy cái chí thành chí tình ra mà đối đãi với giống hoa cỏ không bao giờ biết lên tiếng”. Dù yêu hoa, khao khát có một khoảnh vườn riêng để tự tình, cụ vẫn trăn trở trước sự “Tây Tàu nhố nhăng” làm tiêu hao giá trị tinh thần. Suy nghĩ ấy thể hiện nhân cách cao đẹp, hết lòng nâng niu những giá trị tinh thần tốt đẹp.
Hình ảnh cụ Kép càng thêm đẹp đẽ qua miêu tả tỉ mỉ của Nguyễn Tuân về lời nói, hành động của cụ khi chuẩn bị đón Tết. Chia sẻ của cụ về cách trồng hoa cho thấy sự am tường tinh tế và tâm huyết: “Bạch ngọc thì đẹp lắm. Nhưng những giống nhẹ nhàng ấy thì yểu lắm. Chăm như chăm con mọn ấy. Chiều chuộng quá như con cầu tự. Lầm lỡ một chút là chúng đi ngay”. Cụ dặn bõ già cẩn thận canh lửa nồi mạch nha, kiểm tra lồng bàn giấy, ngồi xổm nhặt đá cuội. Mỗi khi ai đụng mạnh vào giò lan đen, cụ lại xuýt xoa “như có người châm kim vào da thịt mình”.
Cụ cùng bõ già và con trai quấn kẹo bọc đá, nhẹ nhàng đặt vào chậu hoa. Cụ cùng bạn bè uống rượu, ngâm thơ trong hương lan tỏa. Các chi tiết được Nguyễn Tuân miêu tả công phu, làm nổi bật hình tượng cụ Kép với tình yêu và sự trân quý cái đẹp, những giá trị truyền thống.
Thành công của “Hương cuội” không chỉ ở đề tài độc đáo, ca ngợi giá trị cổ truyền trong bối cảnh xã hội giao thời, mà còn ở nghệ thuật kể chuyện đậm phong cách Nguyễn Tuân. Cốt truyện nhẹ nhàng, xoay quanh việc kể, tả cụ Kép chơi lan, chuẩn bị Tết và bữa rượu “thạch lan hương”, phù hợp để thể hiện sự thư thái, thanh thoát trong tâm hồn nhân vật.
Không gian, thời gian truyện cũng được tạo dựng phù hợp với thú chơi tao nhã. Không gian là gian nhà nhỏ của cụ Kép, ngôi nhà kiểu xưa. Thời gian là chiều ba mươi Tết đến giao thừa, khoảnh khắc giao hòa trời đất, gợi không khí ấm áp, hướng về nguồn cội.
Việc sử dụng ngôi kể thứ ba (người kể toàn tri) giúp Nguyễn Tuân có cái nhìn toàn cảnh về phong tục xưa để miêu tả cụ thể, tỉ mỉ sự công phu, tính chất nghệ thuật của thú thưởng hoa, thưởng rượu, ngâm thơ. Tác giả dùng nhiều từ Hán Việt, cổ kính, giàu giá trị tạo hình, phục dựng không khí cổ xưa, trang trọng, vẻ đẹp của một thời vang bóng. Cách dùng từ công phu, tỉ mỉ, tài hoa làm nổi bật cái đẹp của thú chơi tao nhã, tính chất nghệ sĩ của con người. Giọng kể chậm rãi, trầm lắng, trang trọng gợi ra bầu không khí cổ kính. Tất cả những điều đó làm nổi bật nội dung truyện, tư tưởng, chủ đề truyện được khơi sâu, làm rõ.
Với thành công về nội dung và nghệ thuật, “Hương cuội” đã gây ấn tượng sâu đậm trong lòng người đọc về tài năng của Nguyễn Tuân, tình yêu quê hương đất nước của một nghệ sĩ “suốt đời đi tìm cái đẹp”. Bức chân dung cụ Kép và các nhân vật trong “Vang bóng một thời” là hình tượng sáng ngời về những con người giàu nhân cách, ý thức giữ gìn vẻ đẹp văn hóa truyền thống. Nhờ đó, giữa thời buổi “Tây Tàu nhố nhăng”, qua hàng ngàn năm đô hộ, dân tộc ta vẫn giữ được bề dày văn hóa riêng.
“Một cuộc thám hiểm thực sự không phải là chỗ cần một vùng đất mới mà là cần một đôi mắt mới”. Nguyễn Tuân đã có cách làm mới riêng của mình. “Hương cuội” đã trở thành bài ca về tình yêu quê hương, tình yêu những nét đẹp ngàn đời của dân tộc, đánh thức trong mỗi người suy ngẫm về trách nhiệm với quê hương đất nước.
