“Đời thừa” không chỉ là một truyện ngắn, mà là một lát cắt sâu sắc vào cuộc đời của những trí thức nghèo trong xã hội thực dân phong kiến, nơi mà những ước mơ và khát vọng bị bóp nghẹt bởi gánh nặng cơm áo gạo tiền. Nam Cao đã vẽ nên một bức tranh chân thực và đầy ám ảnh về bi kịch tinh thần của nhân vật Hộ, một nhà văn tài năng nhưng phải sống một cuộc đời “thừa” vì những áp lực từ cuộc sống mưu sinh.
1. Nhân Vật Từ: Biểu Tượng Của Sự Hy Sinh Và Cam Chịu
Nam Cao không tập trung miêu tả ngoại hình nhân vật Từ một cách chi tiết, nhưng những nét phác họa về người đàn bà bạc mệnh ở cuối truyện đã đủ để khắc họa một cuộc đời nhiều truân chuyên: “Da mặt xanh nhợt, môi nhợt nhạt, mi mắt hơi tim tím, mắt có quầng, má hơi hóp lại… Cái bàn tay lủng củng rặt những xương, cổ tay mỏng mảnh. Làn da mỏng, xanh trong, xanh lọc…” Những chi tiết này không chỉ miêu tả sự tàn phai về nhan sắc mà còn gợi lên một cuộc sống thiếu thốn, vất vả và đầy lo toan.
Từ là hiện thân của những đức tính tốt đẹp của người phụ nữ Việt Nam truyền thống: dịu dàng, chịu thương chịu khó và giàu đức hy sinh. Chị hiểu rõ nỗi khổ của Hộ và luôn cố gắng san sẻ gánh nặng với chồng. Dù bị Hộ say rượu hắt hủi, đánh đập, Từ vẫn một mực yêu thương và không thể rời bỏ anh, bởi chị mang ơn anh đã cưu mang mẹ con chị. Tình yêu của Từ dành cho Hộ gần như một sự tận tụy, một lòng trung thành vô điều kiện. Câu nói cuối truyện của Từ: “…Không!… Anh chỉ là một người khổ sở… Chính vì em mà anh khổ…” đã thể hiện sâu sắc sự thấu hiểu và lòng vị tha của chị.
2. Nhân Vật Hộ: Bi Kịch Của Người Trí Thức Nghèo
a. Tấm Lòng Nhân Hậu Và Khát Vọng Vị Nhân Sinh
Hộ không chỉ là một nhà văn tài năng mà còn là một người đàn ông giàu tình thương. Anh đã cưu mang mẹ con Từ, lo ma chay chu đáo khi mẹ Từ qua đời và nhận đứa con của Từ làm con mình. Hành động này thể hiện một tấm lòng nhân ái và sự bao dung sâu sắc. Hộ luôn cố gắng chăm lo cho vợ con, anh tính toán chi li để đảm bảo cuộc sống gia đình không quá thiếu thốn. Anh xót xa khi thấy vợ con phải nhịn đói và luôn mong muốn mang lại cho họ những điều tốt đẹp nhất.
Hộ có một quan niệm nghệ thuật tiến bộ, anh tin rằng văn chương phải vị nhân sinh, phải ca ngợi lòng thương, tình bác ái và sự công bằng. Anh muốn dùng ngòi bút của mình để làm cho con người gần gũi nhau hơn, để xây dựng một xã hội tốt đẹp hơn. Tình yêu thương con người, khát vọng về một cuộc sống tốt đẹp hơn là động lực để Hộ sáng tác và cống hiến.
b. Bi Kịch Tinh Thần Đau Đớn Và Dai Dẳng
Nhưng cuộc sống nghèo khó đã bào mòn tài năng và lý tưởng của Hộ. Gánh nặng cơm áo gạo tiền đã khiến anh phải viết những cuốn văn rẻ tiền, viết vội để kiếm sống. Anh cảm thấy xấu hổ và thất vọng về bản thân mình, anh tự xỉ vả mình là kẻ bất lương, là thằng khốn nạn. Sự mâu thuẫn giữa khát vọng sáng tạo và thực tế phũ phàng đã đẩy Hộ vào một bi kịch tinh thần đau đớn.
Văn chương đối với Hộ là một cái nghiệp, là lẽ sống. Nhưng cuộc sống nghèo khó đã buộc anh phải hy sinh đam mê của mình. Anh tìm đến rượu để giải sầu, nhưng càng uống, anh càng lún sâu vào bi kịch. Anh trở nên vũ phu, đối xử tệ bạc với vợ con, những người mà anh yêu thương nhất. Sự giằng xé giữa lý trí và cảm xúc, giữa khát vọng và thực tế đã khiến Hộ trở thành một con người tha hóa.
Những giọt nước mắt của Hộ, tiếng ru con thấm đẫm nước mắt của Từ đã tố cáo một xã hội tàn ác, đã cướp đi ước mơ, đày đọa cuộc sống và làm tha hóa con người. Nam Cao đã sử dụng ngòi bút hiện thực sắc lạnh để phân tích tâm lý nhân vật, khắc họa bi kịch của một trí thức nghèo trong xã hội cũ.
3. Giá Trị Hiện Thực Và Nhân Đạo Sâu Sắc
“Đời thừa” không chỉ là câu chuyện về bi kịch của Hộ và Từ, mà còn là tiếng nói tố cáo xã hội thực dân phong kiến đã đẩy những người trí thức vào cảnh bế tắc, tha hóa. Truyện ngắn này đã thể hiện một cách sâu sắc giá trị hiện thực và nhân đạo của văn học Nam Cao. Nó cho thấy sự cảm thông sâu sắc của tác giả đối với những người nghèo khổ, những người trí thức bị xã hội vùi dập. “Đời thừa” là một tác phẩm tiêu biểu cho phong cách viết của Nam Cao, vừa tỉnh táo, sắc lạnh, vừa nặng trĩu suy nghĩ và đằm thắm yêu thương.
