“Vịnh khoa thi Hương” của Trần Tế Xương là một bức tranh biếm họa sâu sắc về xã hội Việt Nam thời thuộc địa, thể hiện qua lăng kính châm biếm và xót xa của một nhà nho yêu nước. Bài thơ không chỉ đơn thuần miêu tả một kỳ thi, mà còn phản ánh hiện thực nhố nhăng, lố lăng của xã hội nửa thực dân nửa phong kiến.
Alt: Hình ảnh minh họa sĩ tử thời xưa, với dáng vẻ lôi thôi, vai đeo lọ, đang trên đường đi thi, thể hiện sự nhếch nhác và mất đi vẻ nho nhã, một nét đặc trưng châm biếm trong bài thơ Vịnh khoa thi Hương.
Nhà nước ba năm mở một khoa
Trường Nam thi lẫn với trường Hà
Hai câu đề mở ra một khung cảnh vừa quen thuộc vừa lạ lẫm. Kì thi Hương vẫn được “Nhà nước” (chính quyền bảo hộ Pháp) tổ chức ba năm một lần, nhưng sự “lẫn” lộn giữa trường Nam và trường Hà đã báo hiệu một sự xáo trộn, mất trật tự. Đây không còn là kỳ thi truyền thống mang ý nghĩa chọn người tài cho đất nước, mà đã bị biến tướng dưới ách đô hộ của thực dân.
Lôi thôi sĩ tử vai đeo lọ
Ậm ọe quan trường miệng thét loa
Hai câu thực khắc họa rõ nét sự nhốn nháo, suy đồi của cả người đi thi lẫn người coi thi. “Sĩ tử” vốn là những người có học, đại diện cho tri thức và văn hóa, nay lại mang dáng vẻ “lôi thôi”, nhếch nhác. “Quan trường” lẽ ra phải nghiêm trang, giữ gìn kỷ luật trường thi, thì lại “ậm ọe”, thét loa vô nghĩa. Sự đối lập này làm nổi bật sự suy thoái của nền giáo dục và xã hội đương thời.
Alt: Tranh vẽ quan lại thời xưa đang quát tháo ậm ọe bằng loa, minh họa cho hình ảnh quan trường coi thi mất đi sự tôn nghiêm, trật tự trong bài thơ Vịnh khoa thi Hương, thể hiện sự suy thoái của nền giáo dục.
Lọng cắm rợp trời quan sứ đến
Váy lê quét đất mụ đầm ra
Hai câu luận là điểm nhấn của bài thơ, phơi bày sự thật trần trụi về thân phận nô lệ của dân tộc. Hình ảnh “lọng cắm rợp trời” đón “quan sứ” Pháp đối lập với hình ảnh “váy lê quét đất” của “mụ đầm” (vợ quan sứ) tạo nên một sự tương phản đầy mỉa mai. Sự xuất hiện của những kẻ ngoại bang này trên trường thi càng làm tăng thêm nỗi nhục nhã, xót xa cho những người có lòng tự trọng.
Alt: Hình ảnh minh họa quan sứ Pháp và vợ được đón tiếp long trọng với lọng che, váy quét đất tại một kỳ thi hương, thể hiện sự đô hộ của thực dân Pháp và nỗi nhục mất nước sâu sắc được phản ánh trong bài Vịnh khoa thi Hương.
Nhân tài đất Bắc nào ai đó
Ngoảnh cổ mà trông cảnh nước nhà
Hai câu kết là tiếng thở dài, là lời kêu gọi thống thiết của tác giả. “Nhân tài đất Bắc” – những người có học, có tài, có trách nhiệm với đất nước – đang ở đâu? Họ có thấy được cảnh nước nhà đang rơi vào tay giặc, nền văn hóa truyền thống đang bị mai một? Lời kêu gọi “ngoảnh cổ mà trông” vừa là một lời tự vấn, vừa là một lời cảnh tỉnh cho những ai còn thờ ơ, vô cảm trước vận mệnh của dân tộc.
Alt: Hình ảnh tượng trưng cho nhân tài đất Bắc đang ngoảnh đầu nhìn lại cảnh nước nhà bị xâm chiếm và tàn phá, thể hiện sự thức tỉnh muộn màng và nỗi đau xót trước hiện thực mất nước được Tú Xương gửi gắm trong bài Vịnh khoa thi Hương.
“Vịnh khoa thi Hương” không chỉ là một bài thơ trào phúng, mà còn là một tác phẩm trữ tình sâu sắc. Qua những hình ảnh biếm họa, những lời thơ chua xót, Trần Tế Xương đã thể hiện tấm lòng yêu nước thương dân, ý thức sâu sắc về trách nhiệm của kẻ sĩ trước thời cuộc. Bài thơ là một lời cảnh tỉnh cho hậu thế, nhắc nhở chúng ta về giá trị của độc lập tự do, về sự cần thiết phải giữ gìn và phát huy bản sắc văn hóa dân tộc.
