Nguyễn Khuyến, “nhà thơ của làng cảnh Việt Nam,” đã để lại dấu ấn sâu đậm trong lòng độc giả với chùm thơ thu đặc sắc. Trong đó, “Thu Vịnh” không chỉ vẽ nên bức tranh thu bình dị mà còn chứa đựng những tâm sự sâu kín của một trí thức yêu nước.
Bức tranh thu làng quê Bắc Bộ
Bài thơ mở ra với khung cảnh đặc trưng của mùa thu Bắc Bộ:
Trời thu xanh ngắt mấy từng cao,
Cần trúc lơ phơ gió hắt hiu.
Câu thơ “Trời thu xanh ngắt mấy từng cao” gợi lên một không gian bao la, khoáng đạt. Màu “xanh ngắt” không chỉ là màu sắc thực tế của bầu trời mùa thu mà còn thể hiện tình yêu, sự gắn bó sâu sắc của tác giả với quê hương. Cụm từ “mấy từng cao” càng nhấn mạnh độ cao vời vợi, tạo cảm giác về một không gian trong trẻo, thanh bình.
Hình ảnh “Cần trúc lơ phơ gió hắt hiu” vẽ nên một nét chấm phá nhẹ nhàng, uyển chuyển. “Cần trúc” (cây trúc non) mềm mại đung đưa trước làn gió “hắt hiu” (gió nhẹ, se lạnh) tạo nên một không gian tĩnh lặng, thanh bình. Từ láy “lơ phơ” gợi tả sự thưa thớt của lá trúc, sự rung động nhẹ nhàng của cành trúc trước gió thu, đồng thời gợi lên một chút buồn man mác trong lòng người đọc.
Cảnh thu qua lăng kính tâm hồn
Không gian thu tiếp tục được mở rộng với những hình ảnh quen thuộc, gần gũi:
Nước biếc trông như tảng khói phủ,
Song thưa để mặc bóng trăng vào.
“Nước biếc” là màu nước đặc trưng của mùa thu, trong xanh và tĩnh lặng. Hình ảnh “tảng khói phủ” gợi liên tưởng đến lớp sương mỏng bao phủ mặt nước vào buổi sớm mai hoặc chiều tối, tạo nên một không gian mờ ảo, huyền diệu. Sự kết hợp giữa “nước biếc” và “tảng khói phủ” tạo nên một bức tranh thu vừa thực vừa mơ, vừa tĩnh lặng vừa huyền ảo.
Câu thơ “Song thưa để mặc bóng trăng vào” thể hiện sự giao hòa giữa con người và thiên nhiên. “Song thưa” (cửa sổ thưa) mở ra một không gian rộng lớn hơn, đón ánh trăng dịu dàng len lỏi vào phòng. Ánh trăng không chỉ làm sáng bừng không gian mà còn mang đến cảm giác thanh bình, tĩnh lặng.
Nỗi niềm hoài cổ và tâm sự thầm kín
Bức tranh thu không chỉ dừng lại ở những hình ảnh thiên nhiên mà còn chứa đựng những suy tư, trăn trở của nhà thơ:
Mấy chùm trước giậu hoa năm ngoái,
Một tiếng trên không ngỗng nước nào?
“Mấy chùm trước giậu hoa năm ngoái” gợi lên một nỗi niềm hoài cổ. Hoa vẫn nở, cảnh vật vẫn vậy, nhưng thời gian đã trôi qua, kỷ niệm đã lùi vào dĩ vãng. Câu thơ thể hiện sự ngậm ngùi, xót xa trước sự đổi thay của cuộc đời.
“Một tiếng trên không ngỗng nước nào?” là một câu hỏi đầy trăn trở. Tiếng ngỗng trời vọng về từ xa xăm khơi gợi nỗi niềm bâng khuâng, cô đơn. Câu hỏi “nước nào” không chỉ đơn thuần là hỏi về xuất xứ của con ngỗng mà còn thể hiện sự lo lắng, trăn trở về vận mệnh của đất nước.
Nỗi thẹn của người trí thức
Hai câu kết thể hiện tâm trạng phức tạp của nhà thơ:
Nhân hứng cũng vừa toan cất bút,
Nghĩ ra lại thẹn với ông Đào.
“Nhân hứng cũng vừa toan cất bút” thể hiện sự rung cảm của nhà thơ trước vẻ đẹp của mùa thu. Tuy nhiên, “Nghĩ ra lại thẹn với ông Đào” lại bộc lộ một nỗi niềm sâu kín. “Ông Đào” ở đây là Đào Tiềm, một nhà thơ nổi tiếng của Trung Quốc, người đã từ quan về quê sống ẩn dật để giữ gìn khí tiết. Nguyễn Khuyến cảm thấy “thẹn” vì bản thân chưa thể có được sự thanh cao, thoát tục như Đào Tiềm, vẫn còn vướng bận những lo toan về thế sự.
Giá trị nội dung và nghệ thuật
“Thu Vịnh” là một bài thơ đặc sắc, thể hiện tài năng nghệ thuật và tấm lòng của Nguyễn Khuyến. Bài thơ không chỉ vẽ nên một bức tranh thu làng quê Bắc Bộ bình dị, nên thơ mà còn chứa đựng những tâm sự sâu kín của một trí thức yêu nước, thương dân.
Về nghệ thuật, bài thơ sử dụng thể thơ thất ngôn bát cú Đường luật một cách điêu luyện. Ngôn ngữ thơ giản dị, trong sáng, giàu hình ảnh và cảm xúc. Các biện pháp tu từ như đảo ngữ, ẩn dụ, hoán dụ được sử dụng một cách tinh tế, góp phần làm nổi bật vẻ đẹp của cảnh vật và tâm trạng của nhà thơ.
“Thu Vịnh” là một bài thơ đáng đọc, đáng suy ngẫm, góp phần khẳng định vị trí của Nguyễn Khuyến trong nền văn học Việt Nam.