“Ngồi buồn nhớ mẹ ta xưa” của Nguyễn Duy là một khúc ca da diết về tình mẫu tử, một nỗi nhớ thương sâu sắc về người mẹ hiền tần tảo. Bài thơ không chỉ đơn thuần là hồi ức về những kỷ niệm ấu thơ, mà còn là sự suy ngẫm về lẽ đời, về những giá trị văn hóa truyền thống đang dần phai nhạt.
Bài thơ mở đầu bằng không gian thiêng liêng, trầm mặc của buổi giỗ mẹ:
“Bần thần hương huệ thơm đêm
Khói nhang vẽ nẻo đường lên Niết bàn”
Hương huệ thơm ngát, khói nhang lãng đãng tạo nên một không khí bâng khuâng, xao xuyến. Từ “bần thần” diễn tả trạng thái xúc động, nửa tỉnh nửa mơ của tác giả khi nhớ về người mẹ đã khuất. Hình ảnh “khói nhang vẽ nẻo đường lên Niết bàn” gợi sự tiếc thương, mong mẹ được an nghỉ nơi cõi vĩnh hằng.
Tiếp theo, hình ảnh người mẹ hiện lên qua những ký ức giản dị, đời thường:
“Mẹ ta không có yếm đào
Nón mê thay nón quai thao đội đầu
Rối ren tay bí tay bầu
Váy nhuộm bùn áo nhuộm nâu bốn mùa”
Những chi tiết “yếm đào”, “nón quai thao” gợi nhớ đến vẻ đẹp duyên dáng, đài các của người phụ nữ xưa. Tuy nhiên, mẹ của Nguyễn Duy lại là một người phụ nữ nông thôn lam lũ, vất vả. “Nón mê”, “váy nhuộm bùn áo nhuộm nâu” là những hình ảnh chân thực, khắc họa cuộc sống nghèo khó, quanh năm gắn bó với đồng ruộng của mẹ.
Lời ru của mẹ cũng là một phần không thể thiếu trong ký ức tuổi thơ của tác giả:
“Cái cò… sung chát đào chua…
Câu ca mẹ hát gió đưa về trời
Ta đi trọn kiếp con người
Cũng không đi hết mấy lời mẹ ru”
Câu ca dao “Cái cò…” gợi lên những gian truân, vất vả của cuộc đời mẹ. Lời ru của mẹ không chỉ là những giai điệu êm ái, mà còn chứa đựng những bài học về lẽ sống, về tình yêu thương con người. Hai câu thơ cuối thể hiện sự trân trọng, biết ơn sâu sắc của tác giả đối với mẹ. Dù đi hết cuộc đời, con vẫn không thể nào hiểu hết được những lời ru, những tình cảm mà mẹ đã dành cho con.
Tuổi thơ êm đềm bên mẹ được tái hiện qua những kỷ niệm ngọt ngào:
“Bao giờ cho tới mùa thu
Trái hồng trái bưởi đánh đu giữa rằm
Bao giờ cho tới tháng năm
Mẹ ra trải chiếu ta nằm đếm sao
Ngân hà chảy ngược lên cao
Quạt mo vỗ khúc nghêu ngao thằng Bờm…
Bờ ao đom đóm chập chờn
Trong leo lẻo những vui buồn xa xôi”
Những hình ảnh “trái hồng trái bưởi”, “mẹ ra trải chiếu ta nằm đếm sao”, “đom đóm chập chờn” gợi lên một không gian thanh bình, yên ả của làng quê. Tuổi thơ bên mẹ là những tháng ngày vô tư, hồn nhiên, tràn ngập niềm vui và những kỷ niệm đẹp.
Lời ru của mẹ không chỉ nuôi dưỡng tâm hồn con, mà còn là hành trang để con bước vào đời:
“Mẹ ru cái lẽ ở đời
Sữa nuôi phần xác hát nuôi phần hồn
Bà ru mẹ… mẹ ru con
Liệu mai sau các con còn nhớ chăng”
Lời ru của mẹ chứa đựng những kinh nghiệm sống, những bài học về đạo lý làm người. “Sữa nuôi phần xác hát nuôi phần hồn” thể hiện sự quan trọng của cả thể chất lẫn tinh thần trong sự phát triển của con người. Tác giả đặt ra câu hỏi “Liệu mai sau các con còn nhớ chăng” như một lời nhắc nhở về việc giữ gìn những giá trị văn hóa truyền thống, về tình yêu thương gia đình.
Cuối cùng, bài thơ khép lại bằng nỗi nhớ thương da diết về mẹ:
“Nhìn về quê mẹ xa xăm
Lòng ta – chỗ ướt mẹ nằm đêm mưa
Ngồi buồn nhớ mẹ ta xưa
Miệng nhai cơm búng lưỡi lừa cá xương…”
Hình ảnh “chỗ ướt mẹ nằm đêm mưa” thể hiện sự hy sinh cao cả của mẹ, nhường cho con những điều tốt đẹp nhất. Câu thơ cuối “Miệng nhai cơm búng lưỡi lừa cá xương” gợi lại hình ảnh mẹ tần tảo, chu đáo, luôn lo lắng cho con từng miếng ăn giấc ngủ.
“Ngồi buồn nhớ mẹ ta xưa” là một bài thơ lục bát giàu cảm xúc, thể hiện tình yêu thương, kính trọng sâu sắc của tác giả đối với người mẹ. Bài thơ không chỉ là nỗi nhớ cá nhân, mà còn là tiếng lòng của biết bao người con hướng về mẹ, về quê hương. Đồng thời, bài thơ cũng là lời nhắc nhở về việc trân trọng những giá trị văn hóa truyền thống, về tình cảm gia đình thiêng liêng.