Bài thơ “Hạt gạo làng ta” của Trần Đăng Khoa là một tác phẩm đặc sắc, thể hiện tình yêu quê hương sâu sắc và sự trân trọng đối với những giá trị lao động bình dị. Bài thơ không chỉ là lời ca ngợi hạt gạo mà còn là bức tranh chân thực về cuộc sống và con người Việt Nam trong những năm tháng chiến tranh gian khổ.
Tác phẩm được sáng tác năm 1969, khi Trần Đăng Khoa mới 11 tuổi. Tuy còn nhỏ tuổi, nhưng ngòi bút của ông đã thể hiện sự chín chắn, chững chạc trong cách nhìn nhận và cảm thụ cuộc sống. Bài thơ bắt đầu bằng những dòng thơ khái quát, gợi lên sự kết tinh của những hương vị ngọt ngào từ quê hương trong từng hạt gạo.
Hạt gạo làng ta
Có vị phù sa
Của sông Kinh Thầy
Có hương sen thơm
Trong hồ nước đầy
Có lời mẹ hát
Ngọt bùi đắng cay
Những câu thơ này không chỉ miêu tả vẻ đẹp của quê hương mà còn gợi lên những âm thanh, hình ảnh quen thuộc của làng quê Việt Nam. Hạt gạo không chỉ là sản phẩm vật chất mà còn là sản phẩm tinh thần vô giá, chứa đựng tình yêu thương, sự cần cù và những giá trị văn hóa truyền thống.
Hai khổ thơ tiếp theo tập trung thể hiện những khó khăn, vất vả mà người nông dân phải trải qua để có được hạt gạo dẻo thơm. Trần Đăng Khoa đã tái hiện lại những khắc nghiệt của thiên tai, những trận bão lụt, hạn hán dồn dập, gây ảnh hưởng lớn đến mùa màng.
Hạt gạo làng ta
Có bão tháng bảy
Có mưa tháng ba
Giọt mồ hôi sa
Những trưa tháng sáu
Nước như ai nấu
Chết cả cá cờ
Cua ngoi lên bờ
Mẹ em xuống cấy
Điệp từ “có” kết hợp với số từ “bảy”, “ba”, “sáu” đã nhấn mạnh sự tàn phá ghê gớm của thiên nhiên. Tuy nhiên, trong hoàn cảnh khó khăn đó, ý chí vượt khó của người nông dân, đặc biệt là hình ảnh người mẹ, vẫn sáng ngời. Mẹ vẫn xuống cấy, vẫn cần cù lao động để nuôi sống gia đình và góp phần vào sự nghiệp xây dựng đất nước.
Bài thơ không chỉ dừng lại ở việc miêu tả những khó khăn do thiên tai mà còn khắc họa những gian khổ do chiến tranh gây ra. Những năm 60, 70, khi giặc Mỹ leo thang bắn phá miền Bắc, quê hương Việt Nam phải đối mặt với bom đạn và sự tàn phá.
Những năm bom Mỹ
Trút lên mái nhà
Những năm khẩu súng
Theo người đi xa
Những người trai làng phải lên đường chiến đấu, bảo vệ Tổ quốc. Ở quê nhà, những người phụ nữ, những bà mẹ, chị em vừa phải sản xuất, vừa phải chiến đấu để bảo vệ thành quả lao động và giữ gìn quê hương bình yên. Hình ảnh các cô gái súng quàng vai, lưng đeo băng đạn cả khi cày khi cấy đã trở thành một biểu tượng đẹp của con người Việt Nam trong thời kỳ kháng chiến.
Trong những năm tháng gian khổ ấy, các em thiếu nhi cũng muốn đóng góp một phần nhỏ bé của mình vào công cuộc xây dựng đất nước.
Hạt gạo làng ta
Có công các bạn
Sớm nào chống hạn
Vục mẻ miệng gàu
Trưa nào bắt sâu
Lúa cao rát mặt
Chiều nào gánh phân
Quang trành quết đất
Các em tham gia lao động một cách tự giác, chăm chỉ. Sự đối lập giữa sức vóc bé nhỏ với công việc người lớn mà các em tham gia đã được tác giả khắc họa một cách ngộ nghĩnh và xúc động.
Ở khổ cuối, tác giả đã nâng giá trị của hạt gạo thành “Hạt vàng làng ta”. Hạt gạo không chỉ là lương thực nuôi sống con người mà còn là biểu tượng của sự giàu có, sung túc. Điệp khúc “Hạt gạo làng ta” được lặp lại ở mỗi khổ thơ đã thể hiện sự trân trọng, tự hào của nhà thơ đối với quê hương. Trong bài thơ, ta có thể nhận ra những “hạt vàng” lấp lánh, đó là: tình yêu quê hương, sự cần cù lao động, ý chí vượt khó và tinh thần đoàn kết của người Việt Nam.
Phân tích bài thơ “Hạt gạo làng ta” cho thấy đây là một tác phẩm giàu giá trị nhân văn và nghệ thuật. Bài thơ không chỉ là lời ca ngợi hạt gạo mà còn là bức tranh chân thực về cuộc sống và con người Việt Nam trong những năm tháng chiến tranh gian khổ. Tác phẩm đã góp phần khẳng định những giá trị văn hóa truyền thống của dân tộc và khơi gợi lòng yêu nước, tự hào dân tộc trong mỗi người.
