Tình yêu thiên nhiên sâu sắc và nỗi niềm hoài cổ là hai mạch cảm xúc chủ đạo xuyên suốt các sáng tác của Nguyễn Trãi. “Dục Thúy sơn” là một minh chứng tiêu biểu, nơi vẻ đẹp non nước hữu tình hòa quyện cùng những suy tư về lịch sử và con người. Bài thơ không chỉ là một bức tranh phong cảnh tuyệt mỹ mà còn là tiếng lòng của một bậc trung thần luôn đau đáu về vận mệnh quốc gia.
Nguyễn Trãi đã khắc họa một Dục Thúy Sơn vừa hùng vĩ, vừa thơ mộng, mang đậm màu sắc huyền ảo, thoát tục. Sự kết hợp giữa bút pháp tả cảnh và biểu cảm đã tạo nên một tác phẩm giàu giá trị nghệ thuật và nhân văn.
Trước hết, thi nhân đã giới thiệu Dục Thúy Sơn như một chốn bồng lai tiên cảnh ngay giữa trần gian:
“Hải khẩu hữu tiên san;
Tiền niên lũ vãng hoàn.”
Câu thơ mở đầu khẳng định vị trí đặc biệt của ngọn núi: “Cửa biển có non tiên”. Cụm từ “tiên san” gợi lên một ngọn núi linh thiêng, gần gũi với cõi tiên. Dù đã “lũ vãng hoàn” – nhiều lần ghé thăm, nhà thơ vẫn không khỏi ngỡ ngàng trước vẻ đẹp kỳ diệu của nơi này. “Hải khẩu” – cửa biển, là nơi giao hòa giữa đất trời, sông nước, tạo nên một khung cảnh vừa hùng vĩ vừa trữ tình.
Hai câu thơ tiếp theo, Nguyễn Trãi tập trung miêu tả vẻ đẹp cụ thể của Dục Thúy Sơn, sử dụng những hình ảnh so sánh, ẩn dụ độc đáo:
“Liên hoa phù thủy thượng;
Tiên cảnh trụy trần gian.”
Hình ảnh “Liên hoa phù thủy thượng” (Núi tựa như đóa hoa sen nổi trên mặt nước) là một sự sáng tạo đầy thi vị. Núi Dục Thúy, với dáng vẻ thanh cao, thoát tục, được ví như một đóa sen đang nở rộ giữa dòng nước trong xanh. Hoa sen là biểu tượng của sự thanh khiết, tinh túy, thường gắn liền với Phật giáo. Liên tưởng này không chỉ gợi ra vẻ đẹp bên ngoài của ngọn núi mà còn thể hiện sự ngưỡng mộ, tôn kính của nhà thơ đối với vẻ đẹp tâm linh, cao cả. Câu thơ “Tiên cảnh trụy trần gian” (Như cảnh tiên rơi xuống cõi trần) tiếp tục khẳng định vẻ đẹp siêu phàm của Dục Thúy Sơn, khiến người ta ngỡ như lạc vào chốn bồng lai tiên cảnh.
Nếu như bốn câu thơ đầu miêu tả Dục Thúy Sơn từ xa, với những đường nét khái quát, thì hai câu thơ tiếp theo lại tập trung vào những chi tiết cụ thể, mang đến một cái nhìn cận cảnh, sinh động:
“Tháp ảnh trâm thanh ngọc;
Ba quang kính thúy hoàn.”
Nguyễn Trãi đã khéo léo sử dụng phép so sánh, liên tưởng để khắc họa vẻ đẹp của ngọn tháp và dòng nước. “Tháp ảnh trâm thanh ngọc” (Bóng tháp trên núi soi xuống nước như cái trâm ngọc xanh) gợi lên hình ảnh chiếc trâm ngọc bích, một vật trang sức quý giá của người phụ nữ, đang soi mình xuống dòng nước. “Ba quang kính thúy hoàn” (Ánh sáng của sông nước phản chiếu ngọn núi như đang soi mái tóc biếc) lại vẽ nên một bức tranh lung linh, huyền ảo, nơi ánh sáng mặt trời chiếu xuống dòng sông, phản chiếu lên ngọn núi, tạo nên những vệt sáng xanh biếc, như mái tóc óng ả của nàng tiên.
Hai câu thơ này không chỉ thể hiện khả năng quan sát tinh tế của Nguyễn Trãi mà còn cho thấy sự nhạy cảm, rung động của tâm hồn thi nhân trước vẻ đẹp của thiên nhiên. Nhà thơ không chỉ nhìn bằng mắt mà còn cảm nhận bằng trái tim, bằng cả tâm hồn.
Đến hai câu kết, mạch cảm xúc của bài thơ chuyển sang hướng hoài cổ, thể hiện nỗi niềm tiếc nuối của Nguyễn Trãi trước sự đổi thay của thời gian:
“Hữu hoài Trương Thiếu bảo;
Bi khắc tiển hoa ban.”
“Hữu hoài Trương Thiếu bảo” (Chạnh nhớ Trương Thiếu Bảo) thể hiện nỗi nhớ thương, kính trọng của Nguyễn Trãi đối với Trương Hán Siêu, một vị quan thanh liêm, tài giỏi thời Trần. “Bi khắc tiển hoa ban” (Bia đá khắc thơ văn của ông nay đã lốm đốm rêu) gợi lên hình ảnh tấm bia đá rêu phong, chứng nhân cho những thăng trầm của lịch sử. Thời gian trôi đi, mọi thứ đều thay đổi, chỉ còn lại tấm bia đá là vẫn còn đó, nhưng cũng đã nhuốm màu rêu phong. Câu thơ thể hiện sự ngậm ngùi, tiếc nuối của nhà thơ trước sự hữu hạn của đời người và sự vô thường của thế sự.
Thông qua việc kết hợp hài hòa giữa tả cảnh và biểu cảm, giữa tình yêu thiên nhiên và nỗi hoài cổ, Nguyễn Trãi đã tạo nên một bài thơ “Dục Thúy sơn” giàu giá trị nghệ thuật và nhân văn. Bài thơ không chỉ là một bức tranh phong cảnh tuyệt đẹp mà còn là tiếng lòng của một bậc trung thần luôn đau đáu về vận mệnh quốc gia. Vẻ đẹp của Dục Thúy Sơn, qua ngòi bút tài hoa của Nguyễn Trãi, đã trở thành biểu tượng cho vẻ đẹp của đất nước, của con người Việt Nam.
Bài thơ “Dục Thúy sơn” là một minh chứng cho tài năng và tâm hồn cao đẹp của Nguyễn Trãi. Nó cho thấy tình yêu thiên nhiên sâu sắc, lòng yêu nước thiết tha và những suy tư sâu sắc về lịch sử, về con người của một nhà thơ, một nhà chính trị lỗi lạc.
