Nguyễn Trãi, một nhà văn hóa, nhà chính trị lỗi lạc, đồng thời là một nhà thơ lớn của dân tộc, đã để lại cho hậu thế những tác phẩm vô giá. Trong đó, “Ngôn chí” (bài 3) trích từ “Quốc âm thi tập” là một minh chứng rõ nét cho vẻ đẹp tâm hồn và nhân cách cao cả của ông. Bài thơ không chỉ khắc họa bức tranh thiên nhiên thanh bình mà còn thể hiện quan niệm sống thanh cao, thoát tục của Nguyễn Trãi.
Trước hết, “Ngôn chí” (bài 3) gây ấn tượng với người đọc bởi bức tranh thiên nhiên làng quê yên ả, tĩnh lặng.
Không gian sống được mở ra với hình ảnh “am trúc hiên mai”, gợi sự thanh tịnh, gần gũi với thiên nhiên. “Am trúc” là nơi ở giản dị, “hiên mai” là hình ảnh cây mai trước hiên nhà, biểu tượng cho sự thanh cao, khí tiết của người quân tử. Cả hai kết hợp tạo nên một không gian sống vừa tĩnh lặng, vừa mang đậm chất thi sĩ. Câu thơ “Thị phi nào đến cõi yên hà” khẳng định sự tách biệt của không gian này với thế giới ồn ào, náo nhiệt, đầy “thị phi” bên ngoài. “Yên hà” là chốn ẩn dật, nơi tâm hồn được thanh thản, không vướng bận những lo toan đời thường.
Tiếp đến, vẻ đẹp của thiên nhiên còn được thể hiện qua những hình ảnh gần gũi, quen thuộc:
“Nước dưỡng cho thanh, trì thưởng nguyệt” gợi lên hình ảnh mặt nước ao trong veo, phản chiếu ánh trăng thanh bình. Đây không chỉ là sự miêu tả cảnh vật mà còn là sự cảm nhận tinh tế của nhà thơ về vẻ đẹp của thiên nhiên. Ánh trăng và mặt nước hòa quyện vào nhau, tạo nên một không gian thơ mộng, trữ tình.
“Đất cày ngõ ải, lảnh ương hoa” cho thấy sự chăm chút, vun xới của con người đối với mảnh đất. “Đất cày ngõ ải” là hình ảnh đất được cày xới kỹ lưỡng, chuẩn bị cho việc gieo trồng. “Lảnh ương hoa” là việc ươm mầm, chăm sóc cho hoa nở. Những hoạt động này không chỉ thể hiện sự gắn bó của con người với thiên nhiên mà còn là niềm vui, sự thanh thản trong lao động.
Bên cạnh bức tranh thiên nhiên tươi đẹp, “Ngôn chí” (bài 3) còn thể hiện quan niệm sống thanh cao, thoát tục của Nguyễn Trãi.
“Cơm ăn dầu có dưa muối/ Áo mặc nài chi gấm là” cho thấy sự giản dị, thanh bần trong cuộc sống của Nguyễn Trãi. Ông không màng đến những vinh hoa, phú quý, những thứ vật chất xa hoa mà chỉ cần một cuộc sống thanh đạm, giản dị. “Dưa muối” là món ăn dân dã, “áo mặc” không cần “gấm là” thể hiện sự hài lòng với những gì mình có, không chạy theo những giá trị vật chất phù phiếm.
“Trong khi hứng động vừa đêm tuyết/ Ngâm được câu thần dặng dặng ca” thể hiện sự thăng hoa trong tâm hồn của nhà thơ. “Đêm tuyết” là một không gian tĩnh lặng, huyền ảo, gợi cảm hứng sáng tác. “Câu thần” là những vần thơ hay, ý nghĩa, thể hiện sự rung động sâu sắc của tâm hồn trước vẻ đẹp của thiên nhiên và cuộc sống. Việc “ngâm…ca” cho thấy niềm vui, sự say mê trong sáng tạo nghệ thuật.
Như vậy, “Ngôn chí” (bài 3) không chỉ là một bài thơ tả cảnh mà còn là một bài thơ抒情, thể hiện tâm sự, chí hướng của Nguyễn Trãi. Qua bài thơ, người đọc cảm nhận được vẻ đẹp tâm hồn thanh cao, trong sáng của ông, một con người luôn gắn bó với thiên nhiên, yêu cuộc sống giản dị và say mê sáng tạo nghệ thuật. Bài thơ có giá trị sâu sắc, góp phần làm nên tên tuổi của Nguyễn Trãi trong nền văn học Việt Nam.
