“Dục Thúy sơn” của Nguyễn Trãi không chỉ là một bài thơ tả cảnh, mà còn là nơi gửi gắm tâm hồn, tình yêu thiên nhiên, đất nước và nỗi hoài cổ của một bậc trung quân ái quốc. Bài thơ đã khắc họa thành công vẻ đẹp vừa hùng vĩ, vừa thơ mộng của núi Dục Thúy, đồng thời thể hiện những suy tư sâu sắc về nhân sinh, lịch sử.
Nguyễn Trãi mở đầu bài thơ bằng việc giới thiệu vị trí đặc biệt của núi Dục Thúy:
“Hải khẩu hữu tiên san”
Câu thơ dịch nghĩa “Cửa biển có non tiên”, với “tiên san” gợi lên một ngọn núi kỳ vĩ, thoát tục, như chốn bồng lai tiên cảnh ngay tại cửa biển. Dù đã “tiền niên lũ vãng hoàn” (nhiều năm qua lại), tác giả vẫn không khỏi ngỡ ngàng trước vẻ đẹp ấy, như một lời khẳng định về sức hút kỳ diệu của Dục Thúy. Alt: Toàn cảnh núi Dục Thúy (Non Nước) Ninh Bình nhìn từ trên cao, với sông Vân uốn lượn, thể hiện vẻ đẹp sơn thủy hữu tình.
Vẻ đẹp của Dục Thúy Sơn không chỉ đến từ vị trí địa lý độc đáo mà còn từ hình dáng đặc biệt của nó. Nguyễn Trãi đã có một so sánh đầy thi vị và sáng tạo:
“Liên hoa phù thủy thượng;
Tiên cảnh trụy trần gian.”
Hình ảnh “liên hoa phù thủy thượng” (núi như hoa sen nổi trên mặt nước) cho thấy sự quan sát tinh tế và trí tưởng tượng phong phú của thi nhân. Hoa sen, biểu tượng của sự thanh cao, tinh khiết, được dùng để miêu tả dáng núi, vừa gợi cảm giác thanh bình, vừa tôn lên vẻ đẹp thoát tục của Dục Thúy. Câu thơ “Tiên cảnh trụy trần gian” (cảnh tiên rơi xuống cõi trần) một lần nữa khẳng định vẻ đẹp siêu phàm của ngọn núi, như một chốn bồng lai tiên cảnh lạc giữa trần gian. Alt: Góc chụp cận cảnh núi Dục Thúy, tập trung vào dáng núi với những đường nét mềm mại, gợi liên tưởng đến hình ảnh hoa sen trên mặt nước.
Từ điểm nhìn bao quát, Nguyễn Trãi đưa người đọc đến gần hơn với Dục Thúy, tập trung vào những chi tiết cụ thể:
“Tháp ảnh trâm thanh ngọc;
Ba quang kính thúy hoàn.”
Hai câu thơ này vẽ nên một bức tranh lung linh, huyền ảo với “tháp ảnh trâm thanh ngọc” (bóng tháp như trâm ngọc xanh) và “ba quang kính thúy hoàn” (ánh sóng như gương soi tóc biếc). Bút pháp tả cảnh của Nguyễn Trãi không chỉ dừng lại ở việc miêu tả những hình ảnh khách quan mà còn lồng vào đó cảm xúc, tâm hồn của người nghệ sĩ. Ông ví von bóng tháp như chiếc trâm ngọc cài trên mái tóc của người thiếu nữ, ánh sáng trên mặt nước như tấm gương soi, tạo nên một vẻ đẹp vừa thơ mộng, vừa duyên dáng. Alt: Ngọn tháp cổ kính trên đỉnh núi Dục Thúy, bóng tháp in xuống mặt nước tạo thành hình ảnh như chiếc trâm ngọc bích, thể hiện sự hòa quyện giữa thiên nhiên và kiến trúc.
Tuy nhiên, mạch cảm xúc của bài thơ không chỉ dừng lại ở việc ngợi ca vẻ đẹp thiên nhiên. Ở hai câu thơ cuối, Nguyễn Trãi bất ngờ chuyển sang mạch hoài cổ:
“Hữu hoài Trương Thiếu bảo;
Bi khắc tiển hoa ban.”
Câu thơ thể hiện nỗi “hữu hoài” (hoài niệm) về Trương Thiếu Bảo (Trương Hán Siêu), một danh nhân đời Trần. Hình ảnh “bi khắc tiển hoa ban” (bia khắc mờ rêu) gợi lên cảm giác thời gian trôi đi, vật đổi sao dời. Dù bia đá vẫn còn đó, nhưng dấu vết thời gian đã phủ lên nó lớp rêu phong, như một lời nhắc nhở về sự hữu hạn của đời người. Nỗi hoài cổ của Nguyễn Trãi không chỉ là sự tiếc nuối về quá khứ mà còn là sự suy tư về lẽ vô thường của cuộc đời, về mối quan hệ giữa con người và lịch sử. Alt: Cận cảnh một bia đá cổ trên núi Dục Thúy với những dòng chữ Hán đã mờ do thời gian và rêu phong, gợi nhớ về những nhân vật lịch sử và những giá trị văn hóa xưa.
“Dục Thúy sơn” không chỉ là một bài thơ tả cảnh đơn thuần, mà còn là một tác phẩm nghệ thuật giàu chất trữ tình và triết lý. Qua những hình ảnh thơ mộng, những liên tưởng độc đáo và những suy tư sâu sắc, Nguyễn Trãi đã thể hiện một cách sâu sắc tình yêu thiên nhiên, đất nước và tấm lòng hoài cổ của mình. Bài thơ là minh chứng cho tài năng và tâm hồn cao đẹp của một nhà thơ, nhà văn hóa lớn của dân tộc.
