Trong kho tàng Quốc âm thi tập, Nguyễn Trãi không chỉ khắc họa những loài hoa cao sang mà còn dành một góc nhìn tinh tế cho những loài cây dân dã, bình dị. Môn hoa mộc của ông phong phú với đào, mẫu đơn, nhài, sen, tùng, trúc, cúc, mai, đa… và đặc biệt là cây chuối, một hình ảnh mộc mạc mà thanh tao, đi vào thơ Ức Trai với vẻ đẹp riêng biệt. Bài thơ “Cây chuối” là minh chứng rõ nét cho điều này:
Tự bén hơi xuân, tốt lại thêm
Đầy buồng lạ, mầu thâu đêm.
Tình thư một bức phong còn kín
Gió nơi đâu gượng mở xem.
Nguyễn Trãi, người anh hùng dân tộc, nhà thơ lỗi lạc, gửi gắm trong thơ mình triết lý nhân sinh sâu sắc, những trăn trở về cuộc đời và một tình yêu thiên nhiên nồng nàn. Nếu như trong quan niệm phương Đông, tùng, trúc, bách tượng trưng cho người quân tử, thì trong thế giới thơ Nguyễn Trãi, cây chuối cũng mang phẩm chất cao đẹp ấy. Nó tựa như nhành sen, dù sống trong bùn lầy vẫn vươn lên tươi tốt, dâng đời hương sắc.
Cây chuối vươn mình trong nắng sớm, biểu tượng cho sức sống mãnh liệt và vẻ đẹp bình dị của làng quê Việt Nam, gợi nhớ đến hình ảnh cây chuối trong thơ Nguyễn Trãi.
Tự bén hơi xuân, tốt lại thêm
Cây chuối không hề kén chọn đất đai, dù khô cằn, sỏi đá vẫn xanh tươi. Gặp gỡ làn gió xuân, cây càng thêm bội phần sức sống, tựa như người anh hùng tìm được nơi dụng võ. Khi lá khô héo, cây vẫn giữ trọn cốt cách trung nghĩa, ôm chặt lấy thân, bảo vệ khỏi những va chạm từ bên ngoài.
Đầy buồng lạ, màu thâu đêm
Từ “buồng” có thể hiểu theo hai nghĩa: buồng chuối khi hoa đã kết trái, hoặc buồng khuê các của các thiếu nữ, nơi kín đáo khó ai xâm nhập. “Buồng lạ” thể hiện sự độc đáo của cây chuối so với các loài cây khác, tạo ra thứ quả không phải chùm mà là buồng. “Màu” chỉ hương thơm, nói lên mùi hương ngát tỏa ra từ quả chuối chín.
Buồng chuối trĩu quả, tượng trưng cho sự no ấm, đủ đầy và nét đặc trưng của vùng nhiệt đới, liên hệ đến sự quan sát tinh tế của Nguyễn Trãi về vẻ đẹp của cây chuối.
Tình thư một bức phong còn kín
Trong lúc thư giãn trong vườn, quan sát đọt chuối non cuộn tròn, Nguyễn Trãi liên tưởng đến một bức thư tình kín đáo. Sự kín đáo, e ấp ấy càng khơi gợi sự tò mò, và chính điều đó đã gợi sự tò mò cho cơn gió “gượng” mở xem.
Gió nơi đâu gượng mở xem.
Sự xuất hiện của cơn gió tạo nên một tiếng động, phá tan sự tĩnh lặng của bức tranh thiên nhiên. Nếu không có gió, bức tranh phong cảnh Nguyễn Trãi tả sẽ là một bức tranh chết, hoàn toàn tĩnh. Hơn nữa, không có gió thì làm sao có hương thơm? Ngọn gió đến một cách nhẹ nhàng, lịch sự, tế nhị. Ở đây, thoáng hiện một tình yêu mới “bén”, đang e ấp mà thanh cao. Trạng từ “nơi đâu” được dùng tài tình, vì không thể xác định được vị trí phương hướng của cơn gió, ta thấy cơn gió thật nhẹ nhàng. Không rõ là Bắc hay Đông, đó chính là ngọn gió xuân. Từ “gượng” thể hiện hành động vừa hồi hộp, rụt rè, lại vừa có mãnh lực thúc đẩy đến mở bức thư tình còn kín phong. Khi tưởng tượng đọt chuối là bức thư tình, ta thấy sự liên tưởng độc đáo và gây bất ngờ cho người đọc, với hành động “gượng mở xem” thể hiện khát khao hạnh phúc và một tình yêu mãnh liệt.
Đọt chuối non e ấp như bức thư tình còn kín, gợi liên tưởng về tình yêu chớm nở và khát khao khám phá những điều mới mẻ, được Nguyễn Trãi thể hiện tinh tế trong bài thơ.
Cây chuối, một loại cây dân dã, bình dị, đã được Nguyễn Trãi thổi vào đó một linh hồn để thể hiện cảm xúc sâu sắc, kín đáo về một tâm hồn cháy bỏng. Điều này thật bình thường, bởi Nguyễn Trãi không chỉ là một vị tướng mà còn là một con người bằng xương bằng thịt, với những cảm xúc dạt dào, không tránh khỏi sự e ấp, ngại ngùng khi nhắc đến tình cảm riêng, đặc biệt là tình yêu trong thời phong kiến đầy khuôn sáo. Nguyễn Trãi là nhân chứng của những biến động bão táp, là người tướng trực tiếp tham gia vào những biến động ấy. Cuộc đời ông cũng là một cuộc đời đầy biến cố thăng trầm. Chính vì thế, thơ ông thể hiện vốn sống, suy nghĩ sâu sắc với tình yêu thiên nhiên, con người đầy hồn hậu.
Cây chuối đón xuân để thêm tươi tốt, thêm ngát hương. Ngoài việc mượn hình ảnh cây chuối để thể hiện tình yêu tuổi trẻ mãnh liệt, Nguyễn Trãi còn gửi gắm vào đây nỗi niềm, tấm lòng sâu lắng trước thời cuộc. Trong lúc rời triều đình về quê ở ẩn, lòng ông không lúc nào yên, cứ nao nao “đêm ngày cuồn cuộn nước triều đông”. Ông chỉ mong được lệnh vua triệu về kinh. Cây chuối đang đón đợi xuân, hay chính bản thân ông đang đợi xuân? Với Nguyễn Trãi, mùa xuân của ông chính là tin vui từ nhà vua, được thỏa lòng dũng tướng. Một tâm hồn cao cả, suốt cuộc đời vì dân vì nước, luôn trăn trở suy tư trước thời cuộc. Trong đời tư, ông luôn giữ nếp sống giản dị, trong sạch, một đời thanh cao. Ông như một tấm gương chói ngời về sự nghiệp, tài năng và đức độ.
Bài thơ “Cây chuối” có một giá trị đáng quý, gợi nhớ đến ý xuân tình e ấp, một tâm hồn cuộn sóng vì dân, vì nước. Qua đó, ta thấy rõ tâm hồn phong phú và nghệ thuật tài hoa của Nguyễn Trãi.
