“Bạch Đằng hải khẩu” của Nguyễn Trãi không chỉ là một bài thơ tả cảnh, mà còn là một khúc tráng ca về dòng sông Bạch Đằng, nơi ghi dấu những chiến công hiển hách của dân tộc Việt Nam. Bài thơ thể hiện niềm tự hào sâu sắc về lịch sử, đồng thời gửi gắm những suy tư về vận mệnh đất nước.
Nguyễn Trãi (1380-1442) là một nhà văn hóa kiệt xuất, một anh hùng dân tộc. “Bạch Đằng hải khẩu” là một trong những tác phẩm tiêu biểu của ông, thể hiện rõ nét tài năng và tâm huyết của một người con yêu nước. Bài thơ được viết theo thể thất ngôn bát cú, với ngôn ngữ trang trọng, hàm súc, mang đậm dấu ấn lịch sử.
Mở đầu bài thơ là khung cảnh cửa biển Bạch Đằng hùng vĩ, được miêu tả bằng những hình ảnh mạnh mẽ, đầy sức gợi:
“Biển rung gió bấc thế bừng bừng,
Nhẹ cất buồm thơ lướt Bạch Đằng.”
Câu thơ đầu tiên gợi lên một không gian bao la, dữ dội với “gió bấc” thổi mạnh trên biển. “Bừng bừng” không chỉ diễn tả sức mạnh của gió mà còn gợi sự chuyển động, sự sống động của cảnh vật. Trái ngược với sự dữ dội ấy, câu thơ thứ hai lại mang đến hình ảnh “cánh buồm thơ nhẹ” lướt trên sông Bạch Đằng. Sự đối lập này tạo nên một bức tranh vừa hùng vĩ, vừa nên thơ, thể hiện sự hài hòa giữa con người và thiên nhiên.
Hai câu thực tiếp theo là những hình ảnh ẩn dụ đầy sức gợi, tái hiện lại những chiến công lịch sử trên sông Bạch Đằng:
“Kình ngạc băm vằm non mấy khúc,
Giáo gươm chìm gãy bãi bao tầng.”
“Kình ngạc” (cá kình, cá sấu) tượng trưng cho quân xâm lược, bị “băm vằm” thành “mấy khúc” gợi sự thất bại thảm hại của chúng. “Giáo gươm chìm gãy” chất thành “bãi bao tầng” cho thấy sự tàn khốc của chiến tranh, đồng thời khẳng định sức mạnh của quân và dân ta. Những hình ảnh này không chỉ tái hiện lại lịch sử mà còn thể hiện niềm tự hào dân tộc sâu sắc.
Đến hai câu luận, Nguyễn Trãi tập trung khẳng định vai trò của địa lợi và nhân hòa trong chiến thắng:
“Quan hà hiểm yếu trời kia đặt,
Hào kiệt công danh đất ấy từng.”
“Quan hà hiểm yếu” (cửa ải hiểm trở) là yếu tố quan trọng giúp quân ta đánh bại kẻ thù. Tuy nhiên, yếu tố quyết định vẫn là “hào kiệt” (những người tài giỏi) biết tận dụng địa thế để lập nên “công danh”. Hai câu thơ này thể hiện tư tưởng “dân là gốc” của Nguyễn Trãi, đề cao vai trò của con người trong lịch sử.
Hai câu kết thể hiện những suy tư, cảm xúc của nhà thơ khi đứng trước dòng sông lịch sử:
“Việc trước quay đầu ôi đã vắng,
Tới dòng ngắm cảnh dạ bâng khuâng.”
“Việc trước” (những chiến công lịch sử) đã lùi vào quá khứ, chỉ còn lại dòng sông vẫn chảy. Cảm xúc “bâng khuâng” thể hiện sự tiếc nuối, hoài niệm về những anh hùng đã khuất, đồng thời gợi lên những suy tư về vận mệnh đất nước.
“Bạch Đằng hải khẩu” là một bài thơ đặc sắc, kết hợp hài hòa giữa yếu tố lịch sử và trữ tình. Qua bài thơ, Nguyễn Trãi đã thể hiện niềm tự hào dân tộc, đồng thời gửi gắm những suy tư sâu sắc về vai trò của địa lợi, nhân hòa và vận mệnh đất nước. Bài thơ xứng đáng là một trong những tác phẩm tiêu biểu của văn học trung đại Việt Nam, có giá trị lâu dài trong lòng độc giả. Bài thơ không chỉ ca ngợi chiến thắng mà còn gợi nhắc về những bài học lịch sử, về sự cần thiết phải giữ gìn độc lập, chủ quyền và phát huy sức mạnh của dân tộc.
