Nguyễn Minh Châu, người được mệnh danh là “người mở đường” của văn học Việt Nam sau 1975, đã để lại dấu ấn sâu sắc với truyện ngắn “Chiếc thuyền ngoài xa”. Tác phẩm ra đời trong bối cảnh đất nước chuyển mình, đời sống còn nhiều khó khăn, thể hiện xu hướng chung của văn học thời kỳ đổi mới: hướng nội và khai thác sâu sắc số phận con người. Truyện ngắn này, thông qua hai phát hiện của nhân vật Phùng, mang đến một cái nhìn đa chiều về mối quan hệ giữa nghệ thuật và cuộc đời, giữa thế sự và con người cá nhân.
Phát hiện đầu tiên của Phùng là vẻ đẹp “toàn bích” của chiếc thuyền ngoài xa trên biển. Trong chuyến đi sáng tác, Phùng, một nghệ sĩ nhiếp ảnh, đã bắt gặp một cảnh tượng “đắt trời cho”.
Đó là một chiếc thuyền lưới vó đang từ xa tiến vào bờ, ẩn hiện trong “bầu sương sớm mù trắng như sữa có pha đôi chút màu hồng hồng”. Trên thuyền, những người đàn bà, trẻ em ngồi im phăng phắc, tạo nên một “thế giới tĩnh vật” hoàn hảo. Phùng đã “bấm liên thanh” để ghi lại khoảnh khắc tuyệt đẹp này. Anh cảm thấy tâm hồn mình thăng hoa và rung động, cho rằng đã tìm ra “cái chân lí của sự hoàn thiện” và tự hỏi: “phải chăng cái đẹp chính là đạo đức?”.
Phát hiện này cho thấy sự nhạy cảm và lòng yêu cái đẹp của người nghệ sĩ. Phùng đã chiêm ngưỡng vẻ đẹp của thiên nhiên và con người nơi đây bằng tất cả tấm lòng rộng mở. Tuy nhiên, Nguyễn Minh Châu, bằng giọng văn thong thả nhưng ẩn chứa sự hóm hỉnh, đã cho thấy sự bồng bột của Phùng khi anh vội vàng đồng nhất cái đẹp với cái thiện.
Trái ngược với vẻ đẹp bên ngoài, phát hiện thứ hai của Phùng là bi kịch gia đình làng chài. Khi con thuyền cập bờ, Phùng chứng kiến cảnh người chồng vũ phu đánh đập vợ dã man.
Người đàn bà hiện ra trong dáng vẻ lam lũ, chịu đựng, còn lão đàn ông thì thô bạo, độc dữ. Thằng bé Phác, con của họ, đã lao vào bảo vệ mẹ. Chứng kiến cảnh tượng này, Phùng vô cùng kinh ngạc, căm phẫn và vứt cả máy ảnh xuống đất để chạy nhào tới can ngăn.
Bi kịch này đã làm vỡ tan ảo tưởng về cái đẹp mà Phùng vừa mới tìm thấy. Nó cho thấy sự thật trần trụi về cuộc sống mưu sinh đầy khó khăn và bạo lực của những người dân làng chài. Qua đó, Nguyễn Minh Châu muốn khẳng định rằng cuộc sống không hề đơn giản, phía sau vẻ đẹp hào nhoáng có thể ẩn chứa những điều phũ phàng. “Ngọc lành có vết, việc đời đa đoan”.
Hai phát hiện của Phùng là hai mặt đối lập của cuộc sống. Một bên là vẻ đẹp lãng mạn, thơ mộng của thiên nhiên và nghệ thuật. Một bên là sự thật trần trụi, khắc nghiệt của cuộc đời. Nguyễn Minh Châu đã sử dụng thành công phép đối lập tương phản để làm nổi bật sự phức tạp của cuộc sống và mối quan hệ giữa nghệ thuật và cuộc đời. Nghệ thuật không thể tách rời khỏi cuộc sống, nó phải phản ánh chân thực những gì đang diễn ra trong xã hội, kể cả những mặt tối, những bi kịch.
Thông qua “Chiếc thuyền ngoài xa”, Nguyễn Minh Châu đã gửi gắm một thông điệp sâu sắc: người nghệ sĩ cần phải có cái nhìn đa chiều, khách quan về cuộc sống. Không nên chỉ nhìn vào vẻ bề ngoài mà phải thấu hiểu được bản chất bên trong. Nghệ thuật phải gắn liền với đời sống, phải phản ánh được những nỗi đau, những khát vọng của con người. Chỉ có như vậy, nghệ thuật mới có giá trị và ý nghĩa đích thực.
