Hai khổ thơ cuối bài “Ánh Trăng” của Nguyễn Duy là đỉnh điểm của sự thức tỉnh trong tâm hồn con người, một lời nhắc nhở sâu sắc về đạo lý “Uống nước nhớ nguồn” của dân tộc. Tác giả đã sử dụng hình ảnh vầng trăng để khơi gợi những ký ức, những giá trị tốt đẹp của quá khứ, đồng thời thể hiện sự day dứt, trăn trở về lối sống hiện tại.
Vầng trăng tròn vành vạnh trên bầu trời đêm, biểu tượng cho quá khứ vẹn nguyên và thủy chung
“Ngửa mặt lên nhìn mặt
Có cái gì rưng rưng
Như là đồng là bể
Như là sông là rừng”
Ở khổ thơ này, tác giả trực tiếp đối diện với vầng trăng, người bạn tri kỷ của một thời đã xa. Từ “mặt” được sử dụng đa nghĩa, vừa chỉ mặt trăng, vừa chỉ khuôn mặt người, tạo nên sự đối thoại thầm lặng giữa quá khứ và hiện tại. Tư thế “ngửa mặt lên nhìn mặt” thể hiện sự thành kính, trang nghiêm, đồng thời gợi lên cảm xúc “rưng rưng” khó tả. Đây là cảm xúc của sự hối hận, tiếc nuối, của sự thức tỉnh lương tri sau những ngày tháng lãng quên. Những kỷ niệm ùa về như một thước phim quay chậm, tái hiện lại những hình ảnh quen thuộc của quê hương, của tuổi thơ, của những năm tháng chiến tranh gian khổ: “như là đồng là bể, như là sông là rừng”. Biện pháp so sánh, điệp ngữ được sử dụng một cách tinh tế, khắc họa rõ nét những ký ức tươi đẹp, sâu sắc, gắn bó máu thịt với cuộc đời tác giả.
“Trăng cứ tròn vành vạnh
Kể chi người vô tình
Ánh trăng im phăng phắc
Đủ cho ta giật mình”
Khổ thơ cuối là lời tự thú, lời sám hối của tác giả trước vầng trăng. Hình ảnh “trăng cứ tròn vành vạnh” tượng trưng cho quá khứ vẹn nguyên, thủy chung, cho những giá trị tốt đẹp không bao giờ phai nhạt. Sự “vô tình” của con người đối lập với sự “tròn vành vạnh” của trăng, làm nổi bật sự thay đổi, sự bạc bẽo của lòng người trước những cám dỗ của cuộc sống hiện đại. “Ánh trăng im phăng phắc” mang ý nghĩa nhắc nhở, trách móc nhưng cũng đầy bao dung, độ lượng. Sự im lặng của vầng trăng đánh thức lương tri, khiến con người “giật mình” nhận ra sự sai lầm, để từ đó thức tỉnh và hướng thiện. Cái “giật mình” ấy là sự thức tỉnh của nhân cách, là sự trở về với những giá trị đạo đức truyền thống của dân tộc.
Hai khổ thơ cuối bài “Ánh Trăng” không chỉ là lời tự thú của một cá nhân mà còn là lời cảnh tỉnh cho cả cộng đồng. Nguyễn Duy đã nhắc nhở chúng ta về đạo lý “Uống nước nhớ nguồn”, về sự cần thiết phải trân trọng quá khứ, giữ gìn những giá trị văn hóa tốt đẹp của dân tộc.