Ông phỗng đất, một hình ảnh quen thuộc trong ký ức tuổi thơ của nhiều thế hệ người Việt, nay dường như đã vắng bóng trên thị trường đồ chơi. Trong khi trẻ em ngày nay có vô vàn lựa chọn đồ chơi hiện đại, thì những con phỗng đất mộc mạc, giản dị lại mang trong mình những giá trị văn hóa và lịch sử sâu sắc.
Tại Thuận Thành, Bắc Ninh, vợ chồng ông Phùng Đình Giáp và bà Nguyễn Thị Điểu vẫn bền bỉ gắn bó với nghề làm phỗng đất, như một nỗ lực để lưu giữ và truyền lại nét đẹp truyền thống này cho thế hệ sau.
Ông Giáp chia sẻ, gia đình ông đã có truyền thống làm phỗng đất gần 60 năm. Từ khi còn là một cậu bé, ông đã được ông nội dạy cho những công đoạn đầu tiên. Lớn lên, ông tiếp nối nghề của cha ông, không chỉ vì mưu sinh mà còn vì mong muốn bảo tồn văn hóa dân tộc.
Theo truyền thống, bộ phỗng đất thường gồm 5 nhân vật, mỗi nhân vật mang một ý nghĩa biểu tượng riêng: chim tượng trưng cho hòa bình, rùa gắn với biển cả và sự thiêng liêng, người già và em bé tượng trưng cho sự kế thừa truyền thống, và phỗng hình Phật ở giữa mang ý nghĩa tâm linh và giáo dục.
Để tạo ra một con phỗng đất, người nghệ nhân phải trải qua 7 công đoạn tỉ mỉ và tốn nhiều thời gian. Nguyên liệu chính là đất thó, loại đất sét được đào từ độ sâu 3 mét dưới ruộng. Đất được phơi khô, đập nhỏ và sàng lọc để lấy bột mịn.
Giấy bản (nay thay bằng giấy báo) được ngâm cho đến khi mủn thành chất sền sệt. Bột đất thó và giấy mủn được trộn đều với nhau bằng tay, đập nhuyễn cho đến khi hòa quyện hoàn toàn.
Sau khi có được khối đất nặn đạt chuẩn, người nghệ nhân bắt đầu tạo hình. Bên cạnh những nhân vật truyền thống, ông Giáp còn sáng tạo thêm các hình tượng khác như 12 con giáp, hoặc các chủ đề theo từng năm.
Ông Giáp nặn tượng một cách tập trung và tỉ mỉ. Bàn tay khéo léo của ông thổi hồn vào những hòn đất vô tri, tạo nên những con phỗng đất sinh động và đầy ý nghĩa. Tượng sau khi nặn được phơi khô từ 3-4 ngày, tránh nước hoàn toàn.
Công đoạn tiếp theo là phủ hồ trắng. Hỗn hợp hồ điệp trắng và hồ nếp được pha với nước, quấy đều và lọc kỹ để đạt độ mịn hoàn hảo. Tượng được quét hai lớp hồ trắng, mỗi lớp được phơi nắng trước khi quét lớp tiếp theo.
Cuối cùng là công đoạn tô màu. Phỗng đất được tô bằng những màu sắc sặc sỡ như đỏ, vàng, xanh, những màu sắc truyền thống thường thấy ở đền chùa.
Hiện nay, có hai loại phỗng đất: loại được tô màu và phủ hồ trắng, và loại không phủ hồ mà được đánh bóng bằng cật tre hoặc miếng phóc mi ca.
Ngày xưa, vào dịp Trung thu, hầu như gia đình nào cũng có một bộ phỗng đất để bày lên mâm cỗ và làm đồ chơi cho trẻ em. Ngày nay, dù giá một bộ phỗng đất truyền thống chỉ khoảng 300 nghìn đồng, rẻ hơn rất nhiều so với đồ chơi hiện đại, nhưng dường như những giá trị văn hóa mà nó mang lại lại ít được quan tâm.
