Tô Hoài, người nghệ sĩ tài hoa của văn học Việt Nam, đã khắc họa nên bức tranh đời sống chân thực và sinh động trong tác phẩm “Vợ chồng A Phủ”. Ông không chỉ phản ánh hiện thực tàn khốc mà còn khám phá vẻ đẹp tiềm ẩn trong tâm hồn con người. Đoạn trích miêu tả đêm tình mùa xuân ở Hồng Ngài là minh chứng rõ nét cho điều đó, nơi sức sống trỗi dậy mạnh mẽ trong nhân vật Mị.
Truyện “Vợ chồng A Phủ” được sáng tác năm 1952, in trong tập “Truyện Tây Bắc”, gồm hai phần chính. Phần đầu tái hiện cuộc sống khổ cực của Mị và A Phủ tại Hồng Ngài, dưới ách thống trị của nhà thống lí Pá Tra. Phần sau kể về cuộc đời họ ở Phiềng Sa, nơi họ tìm thấy tự do và giác ngộ cách mạng. Đoạn trích tập trung vào sự thức tỉnh của Mị trong đêm tình mùa xuân, một khoảnh khắc hồi sinh đầy ý nghĩa.
Mị, một cô gái xinh đẹp và giàu phẩm chất, lẽ ra xứng đáng được hưởng hạnh phúc. Nhưng số phận trớ trêu đẩy đưa cô vào cảnh làm dâu gạt nợ, sống cuộc đời tủi nhục, bị đày đọa cả về thể xác lẫn tinh thần trong nhà thống lí Pá Tra.
Sự trỗi dậy của sức sống tiềm tàng trong Mị bắt nguồn từ sự tác động của cả yếu tố chủ quan và khách quan.
Hồng Ngài vào xuân, cảnh vật tràn đầy sức sống. Cỏ gianh vàng ửng, gió rét dữ dội. Những chiếc váy hoa rực rỡ của các cô gái Mèo đỏ được phơi trên mỏm đá. Tiếng trẻ con nô đùa vang vọng. Đặc biệt, tiếng sáo gọi bạn tình ở đầu núi như đánh thức những khát khao ẩn sâu trong lòng Mị.
Tiếng sáo đã khơi dậy hành động “nổi loạn” trong Mị. Cô “lén” lấy hũ rượu, “uống ực từng bát” một. Cách uống rượu của Mị thể hiện sự phản kháng âm thầm. Cô uống như nuốt cay đắng, phẫn uất vào lòng, muốn dồn men say để dịu đi những nuối tiếc, khát khao. Men rượu và hơi xuân khiến Mị “lịm mặt ngồi đấy… nhưng lòng Mị đang sống về ngày trước”.
Tiếng sáo gọi bạn yêu ngoài đường vọng lại thiết tha, bồi hồi. Mị không còn dửng dưng, thờ ơ. Cô hình dung “Ngoài đầu núi lấp ló đã có tiếng ai thổi sáo rủ bạn đi chơi”. Mị cảm nhận được sắc thái thiết tha, bồi hồi của tiếng sáo, nhận ra sự rạo rực, đắm say của người thổi sáo, thậm chí ngồi nhẩm thầm bài hát. Tiếng sáo đã đánh thức con người tâm linh trong Mị.
Mị nhớ lại kỉ niệm đẹp ngày xưa, uống rượu bên bếp và thổi sáo. Cô thấy phơi phới trở lại, đột nhiên vui sướng như những đêm tết ngày trước. Tiềm thức nhắc nhở Mị vẫn là một con người, vẫn có quyền sống. Mị ý thức được “Mị vẫn trẻ lắm, Mị vẫn còn trẻ, Mị muốn đi chơi”. Tiếng sáo đã đưa Mị từ cõi quên về cõi nhớ, đã dìu hồn Mị trở về với nỗi khao khát, yêu thương.
Tuy nhiên, sự vượt khỏi hoàn cảnh của Mị diễn ra không hề đơn giản. Tô Hoài đã đặt Mị vào sự giao tranh giữa sức sống tiềm tàng và ý thức về thân phận. Bên cạnh sự năng nổ, khát khao, náo nức về sự tái sinh, Mị vẫn còn lo lắng, day dứt, tủi hờn về thân phận: lòng phơi phới mà vẫn theo quán tính, Mị bước vào buồng, ngồi xuống giường, trông ra cửa sổ lỗ vuông mờ mờ trắng trắng.
Hình ảnh cái buồng kín chỉ có một cửa sổ, “một lỗ vuông bằng bàn tay” cứ trở đi trở lại trong tác phẩm, trở thành một nỗi ám ảnh, day dứt người đọc. Khát vọng sống bùng cháy bao nhiêu thì Mị lại phẫn uất bấy nhiêu. Phẫn uất và đau khổ cho thân phận và số phận trớ trêu đầy bi kịch. “Bao nhiêu người có chồng cũng đi chơi ngày Tết. Huống chi A Sử và Mị lại không có lòng với nhau mà vẫn phải ở với nhau”.
Không thể cam chịu mãi kiếp nô lệ, kiếp làm dâu gạt nợ nên Mị đã muốn ăn lá ngón cho chết ngay. Mị muốn chết để không phải đối diện với thực tại, không phải nhớ lại quá khứ cùng với những ước mơ khao khát của mình. Sau bao nhiêu năm ở lâu trong cái khổ, Mị đã quen khổ rồi. Nay Mị đã thoát ra khỏi tình trạng lầm lũi, vô cảm để cảm nhận nỗi đau đớn, tủi cực của mình.
Nhận thức ấy chua xót đến mức Mị không thể tiếp tục kiếp sống đau đớn, nô lệ, thậm chí cô lại muốn chết để thoát khỏi cuộc sống đầy đọa, đau khổ ở nhà thống lí Pá Tra. Hiện tại Mị đau đớn ê chề, tủi nhục, Mị muốn chết “Nếu có nắm lá ngón trong tay lúc này, Mị sẽ ăn cho chết ngay chứ không buồn nhớ lại nữa”. Mị muốn phản kháng lại hoàn cảnh, không chấp nhận cuộc sống trâu ngựa này nữa. Đó là khi sức sống tiềm tàng đã được đánh thức.
Ý thức về cái chết lại xuất hiện, nhưng lần này nó có ý nghĩa khác. Uất ức, nước mắt Mị ứa ra khi tiếng sáo gọi bạn tình vẫn “lửng lơ” bay ngoài đường. Tiếng sáo của tình yêu tuổi trẻ lại thôi thúc Mị, dìu hồn Mị theo những đám chơi. Khát vọng sống mãnh liệt được đẩy lên đến cao độ bởi sự trỗi dậy của sức sống tiềm tàng. Tâm hồn Mị diễn biến rất phức tạp trong quá trình thức tỉnh, nổi loạn. Mị đang sống trong nghịch lí giữa thân phận con dâu gạt nợ và niềm vui phơi phới muốn đi chơi Tết.
Đoạn văn miêu tả tâm trạng và hành động của Mị trong đêm tình mùa xuân thể hiện sức sống tiềm ẩn trong Mị và tài năng miêu tả tâm lí nhân vật của Tô Hoài. Thông qua đây, nhà văn khám phá, trân trọng, ngợi ca những khao khát tình yêu, hạnh phúc của con người, thể hiện niềm tin vào sức sống của con người không bị hủy diệt, đồng thời lên án những thế lực tàn bạo chà đạp lên cuộc sống con người. Chính điều đó đã đem đến cho “Vợ chồng A Phủ” những giá trị nhân đạo sâu sắc.
Diễn biến tâm lí và hành động của Mị trong đêm tình mùa xuân được nhà văn khéo léo thể hiện bằng nghệ thuật kể chuyện hấp dẫn, tự nhiên, ngôn ngữ biểu cảm, đặc biệt là nghệ thuật miêu tả, phân tích tâm lí nhân vật. Tất cả đã làm nổi bật vẻ đẹp của sức sống tiềm tàng mãnh liệt của Mị.
Sự hồi sinh của tâm hồn nhân vật Mị được tác giả miêu tả tinh tế, phù hợp với tính cách của cô. Nhà văn sử dụng khá nhiều những yếu tố bên ngoài tác động vào nhân vật, được miêu tả rất tự nhiên như mùa xuân, tiếng sáo gọi bạn tình, bữa tiệc đón năm mới… tất cả đã hoá thành những tiếng gọi đánh thức nỗi căm ghét bất công và tàn bạo cùng ý thức phản kháng lại cường quyền, đánh thức cả niềm khao khát một cuộc sống tự do, hoang dã và hồn nhiên vẫn được bảo lưu đâu đó trong dòng máu truyền lại từ lối sống của tổ tiên du mục xa xưa, làm sống dậy sức sống ẩn tàng trong cơ thể trẻ trung và tâm hồn vốn ham sống của Mị.
Người đọc không thể không dừng lại, suy ngẫm và chia sẻ cảm xúc với những hành động của nhân vật Mị xuất phát từ những thôi thúc của nội tâm như các chi tiết: “Mị lén lấy hũ rượu, cứ uống ực từng bát” trong một trạng thái thật khác thường. Rượu làm cơ thể và đầu óc Mị say, nhưng tâm hồn cô thì từ phút ấy, đã tỉnh lại sau bao tháng ngày câm nín, mụ mị vì sự đày đoạ. Cái cách uống rượu một hơi, một ực như thế, khiến người ta nghĩ: người uống rượu ấy đang thực sự phẫn nộ. Và người ta cũng có thể nghĩ: cô ấy uống như thể đang uống đắng cay của cái phần đời đã qua, như thể đang uống cái khao khát của phần đời chưa tới.
Mị với cõi lòng đã phơi phới trở lại và cái ý nghĩ lạ lùng mà rất chân thực: “Nếu có nắm lá ngón trong tay lúc này, Mị sẽ ăn cho chết ngay, chứ không buồn nhớ lại nữa.” Nghịch lí trên cho thấy: khi niềm khao khát sống hồi sinh, tự nó bỗng trở thành một mãnh lực không ngờ, xung đột gay gắt, quyết một mất một còn với cái trạng thái vô nghĩa lí của thực tại. Sở trường phân tích tâm lí cho phép ngòi bút tác giả lách sâu vào những bí mật của đời sống nội tâm, phát hiện nét đẹp và nét riêng của tính cách.
Với trang văn trong đoạn trích đầy ắp chất thơ và tấm lòng nhân hậu, một tài năng phân tích tâm lí nhân vật bậc thầy, Tô Hoài đã khám phá diễn tả chiều sâu tâm hồn cùng những biến thái thăng trầm gấp khúc tuần tự và đột biết trong tâm trạng Mị. Chính sức sống tiềm tàng và mãnh liệt của người con gái Mèo xinh đẹp đã để lại ấn tượng sâu đậm trong lòng người đọc và góp phần không nhỏ vào sự thành công của tác phẩm.
Đoạn trích về đêm tình mùa xuân của Mị không chỉ là một phần của tác phẩm “Vợ chồng A Phủ” mà còn là một tuyên ngôn về sức sống mãnh liệt của con người. Tô Hoài đã thành công trong việc khắc họa vẻ đẹp tâm hồn Mị, đồng thời thể hiện sự cảm thông sâu sắc với những số phận bất hạnh. Tác phẩm là một minh chứng cho giá trị nhân đạo và tài năng nghệ thuật của nhà văn.
