Nam Cao, một nhà văn hiện thực lớn của Việt Nam, không chỉ tái hiện chân thực bức tranh xã hội đương thời mà còn khắc họa sâu sắc bi kịch và vẻ đẹp tâm hồn con người. Xuyên suốt các tác phẩm của ông, hình ảnh “nước mắt” không chỉ là biểu tượng của nỗi đau mà còn là lăng kính phản chiếu lòng nhân đạo sâu sắc, là thước đo giá trị con người.
Với Nam Cao, “nước mắt” không phải là sự yếu đuối, ủy mị, mà là sự thấu cảm, là tình thương yêu đồng loại. Nó là “miếng kính biến hình vũ trụ,” giúp ta nhìn thấu những vẻ đẹp ẩn sâu trong những mảnh đời bất hạnh, những con người tưởng chừng như xấu xa, tha hóa.
Nam Cao đã từng mượn lời của nhà văn Pháp Francois Coppée để làm đề từ cho truyện ngắn “Nước mắt”: “Người ta chỉ xấu xa, hư hỏng trước đôi mắt ráo hoảnh của phường ích kỷ; và nước mắt là một miếng kính biến hình vũ trụ.” Lời đề từ ấy chính là tuyên ngôn nghệ thuật của Nam Cao: Phải nhìn đời, nhìn người bằng “đôi mắt” của tình thương, của sự thấu cảm, bằng “nước mắt” chân thành thì mới có thể thấy được bản chất tốt đẹp ẩn sâu bên trong.
Nam Cao luôn hướng ngòi bút của mình đến những số phận hẩm hiu, những mảnh đời bị đẩy đến bước đường cùng trong xã hội cũ. Ông không chỉ nhìn thấy bi kịch của sự đói nghèo mà còn thấu hiểu những giằng xé, đau khổ trong tâm hồn những con người ấy.
Trong truyện ngắn “Một đám cưới”, vì nghèo đói mà gia đình Dần ly tán. Lão Hạc trong truyện ngắn cùng tên phải ăn bả chó tự tử vì không còn gì để ăn và muốn giữ lại mảnh vườn cho con. Những nhân vật như Hộ, Thứ, Điền trong “Đời thừa”, “Sống mòn”, “Trăng sáng” phải vật lộn với gánh nặng cơm áo gạo tiền, đôi khi cư xử thô bạo với người thân.
Tuy nhiên, Nam Cao không chỉ dừng lại ở việc miêu tả những bi kịch ấy. Bằng “đôi mắt” nhân đạo, ông còn phát hiện ra những phẩm chất tốt đẹp, những “đốm lửa nhân tính” vẫn âm ỉ cháy trong những con người bất hạnh. Đó là lòng tự trọng của Lão Hạc, là khao khát lương thiện của Chí Phèo, là sự hối hận của Hộ. Những giọt nước mắt của họ chính là minh chứng cho những phẩm chất ấy.
1. Nước Mắt Trong Các Tác Phẩm Của Nam Cao
Truyện của Nam Cao trước Cách mạng tháng Tám tràn ngập những câu chuyện buồn về cuộc sống khốn khó của người nông dân và trí thức nghèo. Vì vậy, không có gì ngạc nhiên khi hình ảnh “nước mắt” xuất hiện với tần suất cao trong các tác phẩm của ông. Ngay cả trong truyện ngắn “Cười”, tiếng cười cũng chỉ là tiếng khóc lộn ngược, là “liều thuốc giải uất” cho những bế tắc, khổ đau trong cuộc sống.
2. Nước Mắt Gắn Liền Với Những Cảnh Đời Bi Kịch
Nghệ thuật miêu tả tâm lý nhân vật của Nam Cao luôn gắn liền với những vấn đề xã hội. Xã hội thực dân phong kiến Việt Nam trước năm 1945 là một xã hội bất công, phi nhân tính, giam hãm con người trong đói khổ, tù túng và dốt nát. Cái đói không chỉ bào mòn thể xác mà còn hủy hoại nhân cách, nhân phẩm con người.
3. Nước Mắt Là Biểu Hiện Của Nhân Tính
Nhìn đời bằng đôi mắt nhân đạo, Nam Cao quan niệm giọt nước mắt là biểu hiện của tính người, là tiêu chuẩn để xác định giá trị con người, phân biệt con người và con vật. Nước mắt là phương tiện để nhân vật bộc lộ mình, nỗ lực vươn lên. Quan trọng hơn, nước mắt là một tín hiệu nghệ thuật để “biến hình vũ trụ”, từ bề ngoài tưởng chừng như xấu xa để đi vào khám phá bản chất lương thiện.
Tóm lại, “nước mắt” trong văn chương Nam Cao không chỉ là biểu tượng của nỗi đau mà còn là biểu tượng của lòng nhân đạo, của niềm tin vào vẻ đẹp tâm hồn con người. Nó là lăng kính giúp ta nhìn thấu những giá trị đích thực của cuộc sống, là động lực để ta sống tốt đẹp hơn. Những giọt nước mắt ấy đã góp phần làm nên một Nam Cao vĩ đại, một nhà văn hiện thực nhân đạo sâu sắc, có sức sống lâu bền trong lòng độc giả Việt Nam.
