Câu thơ “Nơi Hầm Tối Là Nơi Sáng Nhất” từ bài “Đất quê ta mênh mông” của nhà thơ Dương Hương Ly, được nhạc sĩ Hoàng Hiệp phổ nhạc, đã khắc sâu vào tâm trí bao người Việt Nam trong thời kỳ chiến tranh. Củ Chi, vùng đất anh hùng, không chỉ là nơi địa đạo ra đời mà còn là biểu tượng cho ý chí kiên cường và lòng yêu nước nồng nàn của dân tộc. Địa đạo Củ Chi, một công trình quân sự độc đáo, là minh chứng cho sự sáng tạo và tinh thần chiến đấu quật cường của người Việt Nam trong cuộc kháng chiến chống Mỹ.
Từ hơn 300 năm trước, những cư dân Việt đã đến Củ Chi khai khẩn đất đai, tạo nên một vùng đất trù phú. Sự khắc nghiệt của thiên nhiên đã hun đúc nên tinh thần đoàn kết, thông minh, cần cù và lòng dũng cảm của người dân nơi đây. Trước khi trở thành huyện Củ Chi ngày nay, vùng đất này từng thuộc quận Hóc Môn, tỉnh Gia Định và trải qua nhiều thay đổi về địa giới hành chính.
Nguồn gốc tên gọi Củ Chi có nhiều cách giải thích, nhưng phổ biến nhất là từ tên một loại cây thân gỗ, cây Mã Tiền (Strychnos nux-vomica), một loại dược liệu quý.
Trong cuộc kháng chiến chống Mỹ, Củ Chi là căn cứ quan trọng của Khu ủy và Quân khu Sài Gòn – Gia Định (T4), cũng như Huyện ủy, Huyện đội Củ Chi.
Với tinh thần yêu nước và dưới sự lãnh đạo của Đảng Cộng sản Việt Nam, người dân Củ Chi đã đứng lên chống lại thực dân Pháp ngay từ những ngày đầu. Từ năm 1947-1948, địa đạo bắt đầu xuất hiện ở hai làng Tân Phú Trung và Phước Vĩnh An, trở thành nơi ẩn náu và chiến đấu của bộ đội và du kích. Tiền thân của địa đạo xuất hiện sớm hơn, sau cuộc khởi nghĩa Nam Kỳ 1940, khi một số nghĩa quân phải đào hầm để trốn tránh sự truy lùng của địch.
Năm 1946, Tỉnh ủy Gia Định đã ban hành nghị quyết về xây dựng hầm bí mật sau khi ông Tô Ký, Tỉnh ủy viên, kiểm tra hệ thống hầm tại Tân Phú Trung. Các hầm được cải tiến và nối dài, có nhiều ngách và lỗ thông hơi. Từ đó, thuật ngữ “địa đạo” ra đời, có nghĩa là đường dưới lòng đất.
Sau khi thiết lập bộ máy cai trị, Mỹ – Diệm thực hiện chính sách đàn áp những người yêu nước. Để bám trụ và hoạt động, cán bộ, đảng viên phải xây dựng cơ sở bí mật và phục hồi các đường hầm cũ. Phong trào đào địa đạo phát triển mạnh mẽ, trở thành nhu cầu thiết yếu ở Củ Chi.
Không chỉ có ở Củ Chi, địa đạo còn xuất hiện ở Vĩnh Mốc (Quảng Trị) với quy mô lớn, nhiều tầng và có đầy đủ tiện nghi.
Ở miền Đông Nam Bộ, còn có địa đạo Phú Thọ Hòa, nơi trú ém của các đơn vị vũ trang trước khi tấn công địch. Địa đạo Long Phước (Bà Rịa – Vũng Tàu) cũng là một địa điểm lịch sử quan trọng.
Tuy nhiên, chỉ có địa đạo Củ Chi trở thành “địa đạo chiến”, nơi trực tiếp đánh giặc. Với công cụ thô sơ, quân và dân Củ Chi đã xây dựng gần 250km địa đạo. Dưới địa đạo có đầy đủ các công trình như hầm y tế, cơ yếu, hậu cần, giếng nước và bếp giấu khói Hoàng Cầm. Nhờ địa đạo, lực lượng cách mạng ở Củ Chi không ngừng phát triển và giành nhiều chiến thắng vang dội.
Sau khi đất nước thống nhất, năm 1976, Thiếu tướng Trần Văn Danh đã báo cáo kế hoạch phục chế và bảo tồn địa đạo Củ Chi với Đại tướng Võ Nguyên Giáp.
Mặc dù gặp nhiều khó khăn, công tác phục chế và tôn tạo địa đạo vẫn được tiến hành. Khu di tích địa đạo từng bước hình thành và phát huy tác dụng.
Khu địa đạo Bến Dược và Bến Đình đã được xếp hạng Di tích lịch sử cấp Quốc gia, góp phần tuyên truyền, giáo dục truyền thống cách mạng cho thế hệ trẻ.
Với những thành tích xuất sắc, Khu di tích lịch sử Địa đạo Củ Chi đã được Nhà nước phong tặng danh hiệu Anh hùng Lao động và được xếp hạng Di tích Quốc gia đặc biệt.
Địa đạo Củ Chi trở thành điểm đến hấp dẫn đối với du khách trong và ngoài nước. Nhiều lãnh đạo Đảng, Nhà nước, cũng như các nguyên thủ quốc gia đã đến thăm nơi này.
Đến Củ Chi, du khách sẽ được chiêm ngưỡng hệ thống địa đạo và hiểu sâu sắc hơn về cuộc chiến đấu oai hùng của quân dân miền Nam.
Trước đền Bến Dược, những dòng chữ khắc trên bia đá khiến ai nấy đều xúc động, tưởng nhớ về những người đã hy sinh vì độc lập, tự do của Tổ quốc.
Địa đạo Củ Chi được Trung tâm Sách kỷ lục Việt Nam và Tổ chức Kỷ lục châu Á công nhận là địa đạo dài nhất Việt Nam và châu Á.
Địa đạo Củ Chi là “địa chỉ đỏ” tiêu biểu, nơi bảo tồn ký ức kháng chiến và lòng yêu nước. Nơi đây góp phần “giữ lửa” cho các thế hệ mai sau, nhắc nhở người Việt thêm yêu quý cuộc sống hòa bình và quyết tâm bảo vệ Tổ quốc.
