Cuộc khởi nghĩa Yên Thế do Hoàng Hoa Thám lãnh đạo là một trong những trang sử hào hùng của dân tộc Việt Nam trong giai đoạn cận đại. Hệ thống di tích liên quan đến cuộc khởi nghĩa này, bao gồm đình, chùa, đền, đồn lũy, không chỉ là những công trình kiến trúc cổ kính mà còn là minh chứng sống động cho tinh thần yêu nước, ý chí quật cường của người dân Việt Nam.
Hệ thống di tích này không chỉ đơn thuần là những địa điểm lịch sử mà còn là nơi lưu giữ những giá trị văn hóa vật thể và phi vật thể phong phú, đa dạng, gắn liền với cuộc khởi nghĩa Yên Thế. Những di tích này phản ánh quá trình xây dựng lực lượng, tổ chức chiến đấu của nghĩa quân từ những ngày đầu tiên cho đến những ngày cuối cùng.
Cuộc khởi nghĩa Yên Thế (1884-1913) là cuộc khởi nghĩa có quy mô lớn nhất, trên bình diện rộng nhất và kéo dài nhất trong các cuộc khởi nghĩa chống lại ách thống trị của thực dân Pháp trước khi có Đảng lãnh đạo. Tinh thần của cuộc khởi nghĩa đã khơi dậy truyền thống yêu nước, chống giặc ngoại xâm của dân tộc Việt Nam. Hoàng Hoa Thám đã trở thành một anh hùng dân tộc, một biểu tượng cho lòng dũng cảm và sự kiên cường.
Khu lưu niệm danh nhân Hoàng Hoa Thám ở làng Trũng, xã Ngọc Châu (Tân Yên) là nơi ghi dấu cuộc sống thời thơ ấu của ông. Làng Trũng được xem là quê hương thứ hai và là nơi duy nhất có đền thờ ông, thể hiện lòng biết ơn và sự tôn kính của người dân đối với vị anh hùng áo vải.
Cụm di tích đình, chùa Hả, xã Tân Trung (Tân Yên) là quê hương của Đề Nắm, vị thủ lĩnh đầu tiên của phong trào. Nơi đây chứng kiến lễ tế cờ khởi nghĩa ngày 15/3/1884, đánh dấu mốc son quan trọng trong lịch sử cuộc khởi nghĩa Yên Thế. Trong gần 10 năm, Đề Nắm đã chỉ huy quân và dân Yên Thế đánh bại gần 1 vạn quân Pháp, khiến chúng phải thừa nhận đây là chiến trường ác liệt nhất.
Đình Dĩnh Thép, xã Tân Hiệp (Yên Thế) là nơi nghĩa quân Yên Thế tổ chức Đại hội để bầu ra thủ lĩnh lãnh đạo cuộc khởi nghĩa năm 1888. Đây cũng là nơi diễn ra cuộc trao trả tù binh năm 1894, thể hiện sự khôn khéo và tài ngoại giao của nghĩa quân.
Đền Thề, thị trấn Cầu Gồ (Yên Thế) là nơi hàng năm làm lễ cầu siêu cho các nghĩa sĩ và là nơi tế cờ trước mỗi lần xuất quân của Hoàng Hoa Thám, thể hiện tinh thần thượng võ và lòng tri ân đối với những người đã hy sinh vì Tổ quốc.
Đồn Hố Chuối, xã Phồn Xương (Yên Thế) là một trong những căn cứ địa vững chắc của nghĩa quân do Hoàng Hoa Thám chỉ huy. Tại đây, nghĩa quân đã liên tiếp đánh bại bốn cuộc tấn công lớn của thực dân Pháp vào cuối năm 1890 đầu năm 1891. Tinh thần chiến đấu dũng cảm và sự phòng thủ kiên cố đã làm cho Hố Chuối trở thành một biểu tượng của sự kiên cường.
Đình Đông, thị trấn Bích Động (Việt Yên) là nơi Đề Thám làm lễ tế cờ, chính thức giữ chức thủ lĩnh lãnh đạo phong trào khởi nghĩa Yên Thế năm 1892. Kể từ đây, Đề Thám thực sự trở thành linh hồn của cuộc khởi nghĩa, với tài năng quân sự lỗi lạc.
Chùa Thông, xã Đồng Lạc (Yên Thế) là nơi nghĩa quân Yên Thế và thực dân Pháp họp ký hòa hoãn lần thứ nhất (1894-1897), thể hiện sự đấu tranh ngoại giao song song với đấu tranh vũ trang.
Đồn Phồn Xương, thị trấn Cầu Gồ (Yên Thế) là đại bản doanh của Hoàng Hoa Thám, được xây dựng trong hai năm 1894-1895. Nơi đây đã trở thành “một thế giới riêng biệt” dưới sự lãnh đạo của Đề Thám, với sự phát triển kinh tế, văn hóa, và quân sự.
Đồn Hom, xã Tam Hiệp (Yên Thế) là căn cứ địa an toàn của cuộc khởi nghĩa, được xây dựng vào giai đoạn giữa. Nơi đây đã chứng kiến những trận chiến đấu nổi tiếng, thể hiện tài năng quân sự và lòng dũng cảm của nghĩa quân.
Đình Dương Lâm, xã An Dương (Tân Yên) là nơi chứng kiến nhiều cuộc họp quan trọng giữa thủ lĩnh nghĩa quân và các tướng lĩnh tâm phúc. Đây cũng là nơi lưu giữ những câu chuyện về sự mưu trí và lòng trung thành của người dân đối với nghĩa quân.
Chùa Lèo, xã Phồn Xương (Yên Thế) là trạm tiền tiêu và cơ sở liên lạc của nghĩa quân Hoàng Hoa Thám. Ngôi chùa này không chỉ là nơi thờ tự mà còn là chứng nhân lịch sử, ghi dấu những hy sinh và cống hiến của người dân trong cuộc khởi nghĩa.
Động Thiên Thai, xã Hồng Kỳ (Yên Thế) là nơi tôn thờ Kỳ Đồng Nguyễn Văn Cẩm, một danh nhân yêu nước tài hoa. Ông là quân sư của phong trào Mạc Đĩnh Phúc và là người có công trong việc xây dựng cơ sở cho phong trào khởi nghĩa Yên Thế.
Đền Cầu Khoai, xã Tam Hiệp (Yên Thế) là nơi thờ tự hai cô con gái của tướng Đàm Thuận Huy và là căn cứ của nghĩa quân Hoàng Hoa Thám. Nơi đây đã chứng kiến những cuộc giằng co quyết liệt giữa nghĩa quân và thực dân Pháp.
Chùa Kem, xã Nham Sơn (Yên Dũng) là một đại danh lam cổ tự và là một khu căn cứ quân sự quan trọng. Hoàng Hoa Thám đã cho đắp luỹ, làm tường thành, luyện tập quân sự tại đây, biến chùa Kem thành một căn cứ chống Pháp.
Cụm di tích Cầu Vồng, xã Song Vân (Tân Yên) là nơi Đề Thám cùng nghĩa quân thường làm lễ tế cờ trước mỗi lần xuất quân đánh trận. Đây là nơi thể hiện tinh thần thượng võ và lòng tin vào sức mạnh của chính nghĩa.
Đình Cao Thượng, xã Cao Thượng (Tân Yên) là một ngôi đình cổ to đẹp, chứng kiến nhiều sự kiện quan trọng. Nghĩa quân Yên Thế đã lập căn cứ ở trên núi Yên Ngựa (thuộc khu vực đình Cao Thượng), thể hiện sự gắn bó mật thiết giữa nghĩa quân và người dân địa phương.
Đình Nội, xã Việt Lập (Tân Yên) là một di tích cổ với kiến trúc nghệ thuật đặc sắc. Đình Nội có mối liên hệ mật thiết với cuộc khởi nghĩa Yên Thế, thể hiện sự quan tâm và ủng hộ của nghĩa quân đối với đời sống văn hóa của người dân.
Đình Làng Chuông, thị trấn Nhã Nam (Tân Yên) là nơi Hoàng Hoa Thám đã tổ chức nhiều cuộc họp quan trọng, bàn việc tổ chức những trận đánh lớn. Làng Chuông còn là nơi sinh ra Dương Văn Truật còn gọi là Đề Hậu, một trong những vị tướng tài giỏi của nghĩa quân.
Chùa Phố, thị trấn Nhã Nam (Tân Yên) là nơi chứng kiến nhiều sự kiện quan trọng liên quan đến cuộc khởi nghĩa. Trong những năm cuối thế kỷ XIX, chùa Phố nằm trong khu vực Đồi Phủ – nơi thực dân Pháp sử dụng làm đại bản doanh đàn áp cuộc khởi nghĩa Yên Thế.
Đền Gốc Khế, xã Nhã Nam (Tân Yên) là nơi hoạt động của một số tướng lĩnh chủ chốt trong phong trào khởi nghĩa Yên Thế.
Đền thờ Cả Trọng (đền Gốc Dẻ), xã Nhã Nam (Tân Yên) là ngôi đền đầu tiên thờ Cả Trọng, con trai cả của Hoàng Hoa Thám, thể hiện sự tưởng nhớ và giáo dục truyền thống yêu nước cho thế hệ sau.
Đồi Phủ, xã Nhã Nam (Tân Yên) là nơi đặt đại bản doanh của thực dân Pháp và chính quyền phong kiến.
Nghĩa địa Pháp, xã Nhã Nam (Tân Yên) là nơi chôn cất các sĩ quân, binh lính Pháp, Việt chết trong các trận đánh.
Ao Chấn Ký, thị trấn Nhã Nam (Tân Yên) là nơi thực dân Pháp thả tro cốt Hoàng Hoa Thám sau khi hỏa thiêu.
Ý nghĩa lịch sử lớn nhất của cuộc khởi nghĩa Yên Thế nằm ở tinh thần yêu nước, ý chí quật cường và khát vọng độc lập dân tộc mà nó đã khơi dậy trong lòng người dân Việt Nam. Cuộc khởi nghĩa là một biểu tượng cho sức mạnh đoàn kết và tinh thần bất khuất của dân tộc, góp phần quan trọng vào quá trình đấu tranh giải phóng dân tộc sau này.
Việc Thủ tướng Chính phủ công nhận Di tích lịch sử Những địa điểm Khởi nghĩa Yên Thế là Di tích quốc gia đặc biệt là sự tri ân của Đảng và Nhà nước đối với vị anh hùng dân tộc và những người đã hy sinh vì độc lập, tự do của Tổ quốc.