Giới hạn lịch sử của chủ nghĩa tư bản bắt nguồn từ mâu thuẫn cơ bản: mâu thuẫn giữa tính chất xã hội hóa cao của lực lượng sản xuất và chế độ sở hữu tư nhân tư bản chủ nghĩa về tư liệu sản xuất. Dù có điều chỉnh, mâu thuẫn này vẫn tồn tại và biểu hiện qua những mâu thuẫn cụ thể sau:
a) Mâu Thuẫn Giữa Tư Bản và Lao Động
Mâu thuẫn này thể hiện rõ qua sự phân cực giàu nghèo và bất công xã hội gia tăng. Sự bần cùng hóa của giai cấp công nhân vẫn tiếp diễn. Dù tầng lớp trí thức và lao động kỹ năng có cải thiện mức sống, sự phân hóa giàu nghèo vẫn ngày càng sâu sắc. Tình trạng thất nghiệp gia tăng. Sự suy đồi về xã hội, văn hóa và đạo đức ngày càng trầm trọng.
b) Mâu Thuẫn Giữa Các Dân Tộc Thuộc Địa và Phụ Thuộc với Chủ Nghĩa Đế Quốc
Mâu thuẫn này chuyển thành mâu thuẫn giữa các nước chậm phát triển bị lệ thuộc và các nước đế quốc, giữa các nước giàu ở phương Bắc và các nước nghèo ở phương Nam. Khoảng cách giàu nghèo giữa hai nhóm nước này ngày càng gia tăng. Các nước thứ ba bị vơ vét tài nguyên và mắc nợ không thể trả được.
Trong những năm 80 của thế kỷ XX, thế giới thứ ba bị trì trệ, suy thoái. Ở châu Phi, Mỹ Latinh,… tăng trưởng đi kèm với sự suy tàn về kinh tế.
c) Mâu Thuẫn Giữa Các Nước Tư Bản Chủ Nghĩa Với Nhau
Mâu thuẫn này có phần dịu đi trong thời kỳ đối đầu giữa hai hệ thống thế giới, nay có chiều hướng diễn biến phức tạp sau khi chiến tranh lạnh kết thúc. Sự phát triển của xu thế toàn cầu hóa và cách mạng khoa học và công nghệ khiến các nước đó phải liên kết với nhau. Mặt khác, do tác động của quy luật phát triển không đều và lợi ích cục bộ, các nước đó đã trở thành đối thủ cạnh tranh, tranh giành quyền lực và phạm vi ảnh hưởng trên thế giới, nhất là giữa ba trung tâm Mỹ, Nhật Bản và Tây Âu. Biểu hiện của mâu thuẫn giữa các nước ấy là cuộc chiến tranh thương mại, chiến tranh về đầu tư kỹ thuật, tài chính cũng như sự cạnh tranh giữa các tập đoàn tư bản xuyên quốc gia (TNCs).
d) Mâu Thuẫn Giữa Chủ Nghĩa Tư Bản và Chủ Nghĩa Xã Hội
Mâu thuẫn này là mâu thuẫn xuyên suốt thời đại quá độ từ chủ nghĩa tư bản lên chủ nghĩa xã hội trên phạm vi toàn thế giới. Chế độ xã hội chủ nghĩa ở Liên Xô và Đông Âu sụp đổ khiến chủ nghĩa xã hội tạm thời lâm vào thoái trào, nhưng bản chất thời đại không hề thay đổi.
Loài người vẫn ở trong giai đoạn quá độ từ chủ nghĩa tư bản lên chủ nghĩa xã hội mở đầu bằng Cách mạng Tháng Mười Nga vĩ đại. Mâu thuẫn giữa chủ nghĩa tư bản và chủ nghĩa xã hội vẫn tồn tại một cách khách quan. Trong thực tế, mâu thuẫn này biểu hiện trong mưu đồ của thế lực đế quốc lợi dụng sự sụp đổ chủ nghĩa xã hội ở một số nước để đẩy mạnh cuộc phản kích quyết liệt bằng mọi thủ đoạn nhằm xoá bỏ các nước xã hội chủ nghĩa còn lại. Mâu thuẫn giữa chủ nghĩa xã hội và chủ nghĩa tư bản ngày nay biểu hiện chủ yếu bằng “diễn biến hoà bình” và chống “diễn biến hoà bình”. Tuy hình thức biểu hiện có khác trước, nhưng đấu tranh giữa chủ nghĩa xã hội và chủ nghĩa tư bản vẫn là cuộc đấu tranh rất quyết liệt diễn ra trên phạm vi toàn thế giới.
Chủ nghĩa tư bản ngày nay là sự chuẩn bị tốt nhất những điều kiện, tiền đề cho sự ra đời của chủ nghĩa xã hội trên phạm vi toàn thế giới. Nhưng bước chuyển từ chủ nghĩa tư bản lên chủ nghĩa xã hội vẫn phải thông qua cuộc cách mạng xã hội. Dĩ nhiên, cuộc cách mạng xã hội sẽ diễn ra bằng phương pháp nào, điều đó hoàn toàn tuỳ thuộc vào những hoàn cảnh lịch sử – cụ thể của từng nước và bối cảnh quốc tế chung trong từng thời điểm, vào sự lựa chọn của các lực lượng cách mạng.