Nguyễn Trãi, đại thi hào và danh nhân văn hóa thế giới, đã có những đóng góp to lớn cho văn học Việt Nam, đặc biệt là sự phát triển của thơ Nôm. Ông không chỉ là một nhà chính trị, quân sự, ngoại giao tài ba mà còn là một nhà văn, nhà thơ kiệt xuất. Thơ Nguyễn Trãi, đặc biệt là “Quốc âm thi tập”, đánh dấu một bước tiến quan trọng trong việc khẳng định vị thế của tiếng Việt và văn học Việt Nam.
Sau thời kỳ các bài phú Nôm ra đời, đến thế kỷ 15, Nguyễn Trãi đã đưa chữ Nôm lên một tầm cao mới, đánh dấu sự trưởng thành vượt bậc của tiếng Việt. Ông được công nhận là tên tuổi sáng giá nhất của dòng thơ Nôm trung đại Việt Nam.
Thơ Nôm của Nguyễn Trãi được đánh giá là súc tích, mang vẻ đẹp tự nhiên, giản dị và dễ hiểu. Thay vì những hình ảnh cao siêu, thơ Nôm của ông gần gũi với cuộc sống đời thường, biến hóa thành nghệ thuật bằng sự tinh luyện, kết hợp cảm xúc và trí tuệ. Nhờ đó, thơ Nôm Nguyễn Trãi không rơi vào sự nôm na, rời rạc mà vẫn ánh lên vẻ đẹp ngôn từ.
Đặt mảng thơ Nôm bên cạnh thơ chữ Hán của Nguyễn Trãi, ta thấy rõ sự khác biệt. Thơ chữ Hán hướng thượng, đi vào đạo lý, phong hoa tuyết nguyệt, còn thơ Nôm hướng đến công chúng bình dân với những hình ảnh dân gian, cảnh làng quê, sinh hoạt đời thường.
Nhà phê bình văn học Hoài Thanh từng nhận định rằng đi vào thơ Nôm Nguyễn Trãi là một hành trình vất vả, nhưng sẽ thấy được những lời thơ đẹp. Ông cũng cho rằng thơ Nôm Nguyễn Trãi được viết ra trong những cảnh đời không thuận, thể hiện một con người đẹp, gần gũi và thân mật hơn.
Vận dụng tài tình ngôn ngữ văn học dân gian, những câu thơ Nôm của Nguyễn Trãi đầy gợi tả và để lại dấu ấn sâu đậm. Dù sáng tác trong bối cảnh nào, những bài thơ Nôm trong “Quốc âm thi tập” đều thể hiện tâm trạng, suy tư của Ức Trai. Ông sáng tác cả bằng chữ Hán và chữ Nôm, đặc biệt khi cáo quan về Côn Sơn, ông viết nhiều thơ Nôm nhất, thể hiện qua các bài thơ tự thuật, tự thán.
Nhà nghiên cứu Đặng Thai Mai đánh giá rằng trong kỹ thuật viết thơ của Nguyễn Trãi, có một sự cố gắng để xây dựng một lối thơ Việt Nam, trong đó câu 6 tiếng dùng xen với những câu 7 tiếng. Bài “Ba tiêu” (Cây chuối) là một ví dụ điển hình cho sự sáng tạo này.
Sáng tác thơ Nôm, Ức Trai không bó buộc bản thân vào những quy tắc khuôn mẫu. Những sáng tạo trong cách gieo vần, gieo chữ, dùng từ đã tạo nên một lối thơ độc đáo, cá tính và đầy tinh thần dân tộc.
Trong mảng thơ viết về thiên nhiên, Nguyễn Trãi luôn chắt lọc những tinh túy của bản chất chủ thể. Ông sử dụng lối thơ thủ vỹ liên hoàn để thể hiện những dụng ý riêng, tập trung thể hiện cách nhìn vào bản thể, thế sự, cuộc đời thông qua các hình tượng đặc trưng.
Nhà thơ, Tiến sĩ Văn học Nguyễn Sỹ Đại lý giải về cơ chế sắp xếp ngôn từ, ý tứ kết cấu nên một chùm thơ theo lối thủ vỹ liên hoàn. Theo đó, lối thơ này gần với lối tiểu thuyết chương hồi, có một sự kết nối giữa bài trước và bài sau, thể hiện trọn vẹn tư tưởng chủ đề của tác giả.
Bên cạnh lối thơ thủ vỹ liên hoàn, bài “Thủ vỹ ngâm” cũng gây ấn tượng sâu sắc với cách điệp câu đầu cuối, để lại những dư vị khó quên.
Qua nhiều áng thơ Nôm, Ức Trai đã thể hiện chân thực, sâu sắc cách nhìn đời, nhìn người. Ông đề cao việc giáo dục tinh thần nhân ái, tình yêu thương sâu nặng và bổn phận, trách nhiệm của mỗi con người đối với gia đình, xã hội, với đạo nghĩa quân – thần.
Nhà nghiên cứu Vũ Bình Lục chỉ ra một số thí dụ tiêu biểu về sự kế thừa và lan tỏa của thơ Nôm Ức Trai đến văn học dân gian. Nhiều câu thơ của ông đã trở thành tục ngữ, phương châm sống.
Dù soi chiếu vào cội nguồn thi ca truyền thống hay những lý thuyết văn chương hiện đại, thơ Nôm Ức Trai đều bộc lộ những giá trị riêng. Cống hiến của Nguyễn Trãi với dòng thơ Nôm trung đại nói riêng cũng như dòng văn học dân tộc và nhân loại nói chung qua thời gian lại càng sáng lên, rõ nét, đậm sâu.
Ở thế kỷ 19, nhà nho Dương Bá Cung đã dày công sưu tầm thơ văn của Ức Trai, tìm được bộ sách “Ức Trai di tập” trong dân gian. Nhờ ông, ngày nay chúng ta có điều kiện tiếp cận sâu sắc và đồng bộ tài năng, trí tuệ và tâm hồn Nguyễn Trãi.
PGS.TS Trần Trọng Dương đã xây dựng từ điển chuyên biệt về từ ngữ trong “Quốc âm thi tập” của Nguyễn Trãi. Đây là cuốn từ điển tác gia đầu tiên về Nguyễn Trãi, đồng thời cũng là cuốn từ điển đầu tiên về tiếng Việt cổ thế kỷ 15.
