Nguyễn Dữ, một tác gia lớn sinh ra trong bối cảnh xã hội đầy biến động, đã có những đóng góp quan trọng vào sự phát triển của thể loại truyền kỳ bằng chữ Hán và văn xuôi dân tộc nói chung. Tác phẩm “Truyền kỳ mạn lục” của ông là minh chứng rõ nét cho tài năng và tầm nhìn sâu rộng về thời đại.
Nguyễn Dữ sống vào khoảng thế kỷ XV đến XVII, chứng kiến sự thịnh suy của triều đại Hậu Lê.
Nguyễn Dữ đã chứng kiến sự suy thoái của xã hội phong kiến, ảnh hưởng sâu sắc đến tư tưởng văn chương của ông.
Thời kỳ này, xã hội phong kiến Việt Nam bắt đầu suy thoái, với những cuộc tranh giành quyền lực và chiến tranh liên miên. Bối cảnh này đã ảnh hưởng sâu sắc đến các tác phẩm văn học, trong đó có “Truyền kỳ mạn lục” của Nguyễn Dữ, một tác phẩm mang đậm cảm hứng thế sự, phản ánh những vấn đề nhức nhối của xã hội.
“Truyền kỳ mạn lục” (傳奇漫錄) nghĩa là ghi chép tản mạn những chuyện kỳ lạ, gồm 20 truyện ngắn được viết bằng văn xuôi xen lẫn biền ngẫu và thơ. Các truyện, trừ “Cuộc nói chuyện ở Kim Hoa”, đều có lời bình ở cuối, tập trung vào ý nghĩa nội dung hơn là nghệ thuật.
“Truyền kỳ mạn lục” là một tập truyện ngắn đặc sắc, phản ánh hiện thực xã hội phong kiến Việt Nam một cách sâu sắc.
Các truyện ngắn trong “Truyền kỳ mạn lục” đề cập đến nhiều chủ đề, từ vạch trần sự đen tối của chế độ phong kiến suy tàn, đến ca ngợi tình yêu đôi lứa, tình nghĩa vợ chồng, và lý tưởng của những người trí thức. Nổi bật nhất là những câu chuyện về cuộc sống của các nho sĩ ẩn dật. Thông qua đó, Nguyễn Dữ đã gián tiếp lên án những hôn quân bạo chúa, sự tham nhũng, và sự suy đồi đạo đức, đồng thời bày tỏ sự cảm thương đối với những người dân vô tội bị áp bức.
So với văn học trung đại, Nguyễn Dữ có những sáng tạo đáng chú ý. Dù khiêm tốn tự nhận là người ghi chép lại những câu chuyện kỳ lạ, “Truyền kỳ mạn lục” thực chất là một tập truyện phóng tác với nhiều yếu tố sáng tạo và hư cấu. Thành tựu nổi bật của Nguyễn Dữ là xây dựng nhân vật. Bên cạnh những nhân vật trực tiếp thể hiện quan điểm của tác giả, còn có những nhân vật được xây dựng tỉ mỉ, có cuộc đời riêng để phản ánh hiện thực.
Từ những hình tượng lịch sử và dân gian, Nguyễn Dữ đã xây dựng lại những nhân vật tiểu thuyết với diện mạo, tính cách và cuộc sống riêng, điều hiếm thấy trong văn học trung đại.
“Truyền kỳ mạn lục” còn thể hiện tính trữ tình sâu sắc qua những đoạn văn miêu tả nội tâm nhân vật. Ví dụ như nỗi nhớ quê hương của Từ Thức khi sống ở cõi tiên. Tác phẩm của Nguyễn Dữ đã vượt qua khuôn khổ của những câu chuyện kể thông thường, chú trọng đến tính cách và đời sống riêng của nhân vật, đi sâu vào thế giới nội tâm.
Bản gốc chữ Hán của “Truyền kỳ mạn lục” chứa đựng những giá trị văn hóa và lịch sử sâu sắc.
Sống trong giai đoạn xã hội phong kiến suy thoái, Nguyễn Dữ sớm nhận ra những tiêu cực đang nảy sinh. “Truyền kỳ mạn lục”, dù mang yếu tố kỳ ảo, là một phương tiện để nhà văn phản ánh hiện thực một cách sâu sắc. Thông qua tác phẩm, Nguyễn Dữ đã bày tỏ quan điểm về những vấn đề lớn của đất nước và con người trong giai đoạn từ thế kỷ XV đến XVII. Ông phê phán những tệ nạn của chế độ phong kiến mục ruỗng, miêu tả chân thực diện mạo và tính cách của giai cấp bóc lột, đồng thời thể hiện sự cảm thông đối với cảnh ngộ của người dân.
Nguyễn Dữ đã không ngần ngại vạch trần sự giả tạo, suy đồi và biến chất của nền nho học, lên án những kẻ sĩ chỉ chuộng hư vinh và mưu cầu lợi ích cá nhân, cũng như những quan lại tham nhũng và vô trách nhiệm. Ông cũng chỉ ra những mặt tiêu cực của đạo Phật và lối sống trụy lạc của tầng lớp thị dân và phong kiến đương thời.
Với cái nhìn sắc sảo, tấm lòng yêu nước thương dân và tài năng văn chương xuất chúng, Nguyễn Dữ đã để lại cho văn học dân tộc một tác phẩm có giá trị hiện thực và nhân đạo sâu sắc. “Truyền kỳ mạn lục” và tên tuổi của Nguyễn Dữ sẽ mãi sống trong lòng độc giả như một chứng nhân lịch sử cho sức sống của những thời đại đã qua.
