Sự sụp đổ của chủ nghĩa xã hội ở Liên Xô là một sự kiện lịch sử quan trọng, thu hút nhiều phân tích và tranh luận. Để hiểu rõ sự kiện này, cần xem xét nhiều yếu tố khác nhau, cả chủ quan lẫn khách quan, cả bên trong lẫn bên ngoài.
Một trong những nhận định phổ biến nhất là sự khủng hoảng kinh tế đóng vai trò then chốt. Mô hình kinh tế tập trung, quan liêu, bao cấp đã bộc lộ nhiều hạn chế, không tạo được động lực phát triển, dẫn đến trì trệ và tụt hậu so với các nước phương Tây.
Bên cạnh khủng hoảng kinh tế, sự thiếu dân chủ, độc đoán trong chính trị cũng góp phần làm suy yếu chế độ. Việc thiếu tự do ngôn luận, tự do báo chí, đàn áp những người bất đồng chính kiến đã gây ra sự bất mãn trong xã hội.
Sai lầm trong đường lối lãnh đạo cũng là một yếu tố quan trọng. Việc chậm trễ trong cải cách, hoặc cải cách nửa vời, thiếu đồng bộ, đã không giải quyết được những vấn đề bức xúc của xã hội, thậm chí còn làm cho tình hình thêm trầm trọng. Đặc biệt, chính sách “cải tổ” (Perestroika) và “công khai” (Glasnost) dưới thời Gorbachev, mặc dù có ý định tốt, nhưng lại được thực hiện một cách vội vã, thiếu chuẩn bị, gây ra nhiều rối loạn.
Ngoài ra, không thể bỏ qua vai trò của các thế lực thù địch bên ngoài. Các nước phương Tây, đặc biệt là Hoa Kỳ, đã lợi dụng những khó khăn của Liên Xô để tăng cường các hoạt động chống phá, gây áp lực về kinh tế, chính trị và tư tưởng.
Tuy nhiên, cần nhấn mạnh rằng, nguyên nhân sâu xa và quyết định nhất dẫn đến sự sụp đổ của chủ nghĩa xã hội ở Liên Xô là những hạn chế, thiếu sót nội tại của mô hình xã hội chủ nghĩa. Việc xây dựng một mô hình chưa phù hợp với điều kiện lịch sử cụ thể, duy trì cơ chế tập trung quan liêu bao cấp, chậm trễ trong đổi mới và cải cách, đã làm cho chế độ ngày càng suy yếu và mất lòng tin của nhân dân.
Sự sụp đổ của Liên Xô không phải là sự sụp đổ của chủ nghĩa xã hội nói chung, mà là sự sụp đổ của một mô hình chủ nghĩa xã hội cụ thể, còn nhiều khiếm khuyết. Bài học từ sự sụp đổ này là cần phải xây dựng một mô hình chủ nghĩa xã hội phù hợp với điều kiện của từng quốc gia, chú trọng phát triển kinh tế, bảo đảm dân chủ, công bằng xã hội, và không ngừng đổi mới, sáng tạo.