Phong trào khởi nghĩa do N’Trang Lơng lãnh đạo từ năm 1912-1936 là một trang sử hào hùng của đồng bào các dân tộc Tây Nguyên chống thực dân Pháp. Để hiểu rõ hơn về cuộc khởi nghĩa này, cần đi sâu vào phân tích những nguyên nhân sâu xa dẫn đến sự bùng nổ của phong trào.
- Truyền Thống Yêu Nước Bất Khuất Của Đồng Bào Tây Nguyên
Nguyên nhân sâu xa nhất bắt nguồn từ truyền thống đấu tranh yêu nước nồng nàn của đồng bào các dân tộc Tây Nguyên. Trước cuộc khởi nghĩa N’Trang Lơng, đã có nhiều cuộc nổi dậy chống Pháp nổ ra như cuộc nổi dậy của đồng bào Mơ thua (Mdhur) năm 1894, cuộc nổi dậy của tù trưởng Ama Sao (1889 – 1905), và cuộc nổi dậy của Oi H’Mai (1901 – 1909). Đặc biệt, ở vùng cao nguyên Mnông, các cuộc nổi dậy nhỏ lẻ chống lại việc lập đồn bốt, vơ vét tài nguyên, xâm phạm phong tục tập quán của Pháp diễn ra liên tục. Cuộc chiến đấu của người Bih do N’Trang Gưh lãnh đạo (1990-1914) là một ví dụ điển hình. Những cuộc đấu tranh này đã hun đúc tinh thần yêu nước, ý chí quật cường của nhân dân các dân tộc trong vùng.
- Chính Sách Thôn Tính, Bóc Lột Tàn Bạo Của Thực Dân Pháp
Nguyên nhân trực tiếp dẫn đến phong trào Đồng khởi là do chính sách xâm lược, bóc lột tàn bạo của thực dân Pháp. Sau khi chính thức lập tỉnh Đắk Lắk năm 1905, Pháp đẩy mạnh việc càn quét, bình định và khai thác vùng cao nguyên Mnông. Chúng chia Đắk Lắk thành các quận, tổng, buôn và thiết lập bộ máy cai trị thực dân, kích động chia rẽ giữa người Kinh và các dân tộc thiểu số.
Hăng ri mét (Henei Maitre), một tên thực dân khét tiếng, chỉ huy quân Pháp xâm chiếm vùng đất giàu có ở lưu vực sông Krông Ana và Krông Nô, vơ vét của cải, giết người, đốt làng, khai quật mồ mả tổ tiên, trả thù những người tham gia cuộc khởi nghĩa N’Trang Gưh. Những hành động dã man này đã gây nên nỗi căm hờn tột độ trong lòng người dân Mnông.
- Sự Xuất Hiện Của Người Lãnh Đạo Kiệt Xuất: N’Trang Lơng
Một yếu tố quan trọng khác là sự xuất hiện của N’Trang Lơng, một tù trưởng tài ba, dũng cảm, mang trong mình lòng yêu nước sâu sắc và thù hận giặc sâu sắc. Ông sinh khoảng năm 1870 tại làng Bu Nơ Trang, là người Mnông gốc Biệt. N’Trang Lơng sớm thể hiện khí phách hơn người, có sức khỏe cường tráng, tài săn bắn và được nhân dân suy tôn làm tù trưởng. Vợ và con gái ông bị lính Pháp bắt và hãm hiếp, hành hạ đến chết, khiến ông mang mối thù sâu sắc với thực dân Pháp.
Trước cảnh nước mất nhà tan, N’Trang Lơng đứng lên lãnh đạo nhân dân chống Pháp, được đồng bào gọi là “Linh Bơ Trang Lơng”, một danh hiệu cao quý dành cho người thủ lĩnh uy tín và có công với cộng đồng.
- Tính Chất Độc Đáo Mang Đậm Nét Văn Hóa Tây Nguyên
Những nguyên nhân trên có mối quan hệ mật thiết, tác động lẫn nhau, dẫn đến sự bùng nổ của cuộc khởi nghĩa N’Trang Lơng năm 1912. Trong đó, việc buôn làng bị quân Pháp giày xéo, phong tục bị xúc phạm và sự căm phẫn cao độ của tù trưởng N’Trang Lơng là những yếu tố trực tiếp, mang đậm nét văn hóa Tây Nguyên, khác biệt so với các cuộc khởi nghĩa khác.
Tóm lại, phong trào Đồng khởi N’Trang Lơng là kết quả của sự kết hợp giữa truyền thống yêu nước, sự tàn bạo của chính sách thực dân, vai trò lãnh đạo của người anh hùng N’Trang Lơng, và những đặc điểm văn hóa độc đáo của vùng đất Tây Nguyên. Việc hiểu rõ những nguyên nhân sâu xa này giúp chúng ta trân trọng hơn lịch sử đấu tranh hào hùng của dân tộc và rút ra những bài học quý giá cho sự nghiệp xây dựng và bảo vệ Tổ quốc ngày nay.
