Truyện cổ tích từ lâu đã là đối tượng hấp dẫn của các nhà nghiên cứu văn hóa dân gian. Một trong những khía cạnh thu hút sự quan tâm đặc biệt là cấu trúc độc đáo của chúng. Ngay cả người đọc thông thường cũng dễ dàng nhận thấy sự tương đồng kỳ lạ giữa các câu chuyện khác nhau, một “mẫu số chung” ẩn sau những biến thể đa dạng. Các nhà nghiên cứu Việt Nam đầu thế kỷ 20 đã mô tả hiện tượng này bằng cụm từ “đại đồng tiểu dị”, nhấn mạnh sự lặp lại của các yếu tố cố định trong truyện cổ tích.
Tuy nhiên, việc nghiên cứu sâu về cấu trúc truyện cổ tích ở Việt Nam chỉ thực sự bắt đầu từ những năm 1980, với sự du nhập của phương pháp nghiên cứu cấu trúc loại hình. Mặc dù vấp phải một số hoài nghi ban đầu, hướng nghiên cứu này dần được chấp nhận và phát triển, dù những thành tựu đạt được còn khiêm tốn do tính phức tạp và đòi hỏi cao của nó.
Các Tư Tưởng Nổi Bật trong Nghiên cứu Cấu Trúc Truyện Cổ Tích
1. Mô típ và Type của A.N. Vexelopxki:
Công lao đầu tiên trong việc phát hiện ra cấu trúc đặc biệt của truyện cổ tích thuộc về các nhà nghiên cứu châu Âu. A.N. Vexelopxki, nhà nghiên cứu Nga nổi tiếng, đã đưa ra khái niệm mô típ và type. Theo ông, mô típ là yếu tố cố định, bất biến trong truyện cổ tích, có khả năng lặp lại và di chuyển giữa các truyện khác nhau. Ví dụ điển hình là mô típ “đôi giày” trong truyện Lọ Lem và Tấm Cám.
Sự lặp lại này có thể là kết quả của giao lưu văn hóa hoặc do điều kiện lịch sử, xã hội tương đồng. Vexelopxki cho rằng những truyện có chung mô típ thuộc về một type. Ông không đưa ra một quan niệm cứng nhắc về cấu trúc, mà nhấn mạnh mối quan hệ biện chứng giữa type và mô típ, chúng có thể chuyển hóa cho nhau. Lý thuyết này đã trở nên phổ biến và được áp dụng rộng rãi trong các công trình Nghiên Cứu Về Truyện Cổ Tích ở châu Âu, và sau này là ở Việt Nam, tiêu biểu như công trình của Nguyễn Tấn Đắc.
2. Chức năng của Nhân vật Hành động theo V.Ia. Propp:
V.Ia. Propp đã phê phán khái niệm mô típ của Vexelopxki, cho rằng nó không phải là yếu tố nhỏ nhất và có phần mơ hồ, khó xác định. Ông đưa ra khái niệm “chức năng của nhân vật hành động”, theo đó các nhân vật khác nhau có thể thực hiện các hành động khác nhau, nhưng nếu các hành động này cùng thực hiện một chức năng, chúng sẽ được xếp vào một nhóm.
Theo Propp, truyện cổ tích thần kỳ được cấu tạo bởi 31 chức năng, một con số hữu hạn nhưng lại tạo ra vô vàn những câu chuyện khác nhau. Tuy nhiên, nhiều hành động không thể xếp vào 31 chức năng này, được gọi là “yếu tố phi chức năng”. Những yếu tố này cũng đóng vai trò quan trọng trong cấu trúc truyện cổ tích, tạo nên tính phong phú và đa dạng.
3. Cốt Truyện Cơ Sở của B.P. Kerbelite:
Khác với Propp, B.P. Kerbelite đưa ra khái niệm “cốt truyện cơ sở”, những cốt truyện mang tính độc lập, nằm trong một truyện phức tạp hoặc kết nối với nhau tạo nên một truyện phức tạp. Truyện cổ tích đơn giản nhất thường chỉ có một cốt truyện cơ sở. Theo Kerbelite, cấu trúc truyện cổ tích không chỉ là hình tuyến mà còn có thể cài lồng vào nhau, tạo nên tính đa dạng.
Tuy nhiên, không phải truyện cổ tích nào cũng có thể phân chia thành các cốt truyện cơ sở. Nhiều truyện còn chứa các chi tiết không thể xếp vào bất kỳ cốt truyện nào.
Block Sự Kiện: Một Khái Niệm Mới trong Nghiên cứu Cấu Trúc Truyện Cổ Tích
Dựa trên những gợi mở từ công trình của B.P. Kerbelite, chúng tôi đề xuất khái niệm “block sự kiện” như một công cụ nghiên cứu mới. Theo đó, truyện cổ tích bao gồm các hành động của nhân vật. Một số hành động liên kết lại với nhau tạo thành nhóm, gọi là block, thể hiện một sự kiện quan trọng trong tiến trình câu chuyện.
Mỗi truyện cổ tích có một số block sự kiện nhất định, và mối quan hệ giữa chúng tạo nên type của truyện. Hệ thống block sự kiện này nhằm bộc lộ chủ đề của truyện, thể hiện sự tương hợp giữa nội dung và hình thức.
Để chứng minh sự tồn tại của block sự kiện, chúng tôi phân tích truyện Thạch Sanh, một truyện tiêu biểu về chàng dũng sĩ. Truyện Thạch Sanh có thể được chia thành các block sự kiện sau:
- Block 1: Thạch Sanh kết nghĩa với Lý Thông, đi canh miếu chằn tinh, chém chằn tinh và bị Lý Thông cướp công.
- Block 2: Thạch Sanh bắn đại bàng cứu công chúa, bị Lý Thông lấp hang hòng cướp công.
- Block 3: Thạch Sanh đánh nhau với đại bàng trong hang, cứu con vua Thủy và được tặng đàn thần.
- Block 4: Chằn tinh và đại bàng báo thù, Thạch Sanh bị bắt giam, gảy đàn làm công chúa nói được và vạch mặt Lý Thông.
- Block 5: Thạch Sanh cưới công chúa, gảy đàn lui quân 18 nước và dùng niêu cơm thần đãi quân.
Như vậy, truyện Thạch Sanh có cấu trúc gồm 5 block sự kiện, mỗi block thể hiện một chiến công của nhân vật chính. Các block này có quan hệ đồng đẳng, nối tiếp nhau theo hình tuyến.
Kết luận:
Block sự kiện là đơn vị cấu trúc của truyện cổ tích, cấu tạo nên các truyện khác nhau. Mỗi block thể hiện một chủ đề nhất định. Trong phạm vi một type truyện, các block thường có chủ đề giống nhau, tạo nên đặc điểm riêng của type truyện. Việc phân loại type truyện dựa trên sự tổ hợp của các block sự kiện xét theo chủ đề và mối quan hệ giữa chúng.