Trong văn học và nghệ thuật, bút pháp ước lệ tượng trưng là một phương thức biểu đạt đặc biệt, sử dụng những hình ảnh, biểu tượng mang tính quy ước để diễn tả ý tưởng, cảm xúc hoặc hiện thực một cách gián tiếp. Thay vì miêu tả trực tiếp và chi tiết, nghệ thuật ước lệ tượng trưng tập trung vào việc gợi mở, khơi gợi trí tưởng tượng và khả năng liên tưởng của người thưởng thức.
Một số đặc điểm chính của nghệ thuật ước lệ tượng trưng:
-
Sử dụng biểu tượng: Các hình ảnh, sự vật hoặc khái niệm được sử dụng như những biểu tượng để đại diện cho một ý nghĩa sâu xa hơn. Ví dụ, hình ảnh hoa sen thường tượng trưng cho sự thanh cao, thoát tục trong văn hóa phương Đông.
-
Tính quy ước: Ý nghĩa của các biểu tượng thường được xây dựng dựa trên những quy ước văn hóa, lịch sử hoặc xã hội nhất định. Do đó, để hiểu được ý nghĩa của tác phẩm, người thưởng thức cần có kiến thức nền tảng về những quy ước này.
-
Gợi cảm xúc: Nghệ thuật ước lệ tượng trưng không chỉ đơn thuần truyền tải thông tin mà còn khơi gợi cảm xúc, tạo ra những rung động thẩm mỹ trong lòng người thưởng thức.
-
Tính hàm súc: Bằng cách sử dụng những hình ảnh tượng trưng, tác phẩm nghệ thuật có thể truyền tải một lượng lớn thông tin và ý nghĩa một cách cô đọng và súc tích.
Trong văn học Việt Nam, nghệ thuật ước lệ tượng trưng được sử dụng rộng rãi, đặc biệt trong thơ ca cổ điển. Nguyễn Du là một trong những nhà thơ tiêu biểu sử dụng thành công bút pháp này trong Truyện Kiều. Khi miêu tả vẻ đẹp của Thúy Kiều và Thúy Vân, ông đã sử dụng hàng loạt hình ảnh ước lệ tượng trưng như “mai cốt cách tuyết tinh thần”, “khuôn trăng đầy đặn”, “nét ngài nở nang”, “hoa cười ngọc thốt”, “liễu hờn kém xanh”, “làn thu thủy nét xuân sơn”…
Ví dụ, khi miêu tả Thúy Vân, Nguyễn Du viết:
“Vân xem trang trọng khác vời
Khuôn trăng đầy đặn, nét ngài nở nang.
Hoa cười ngọc thốt đoan trang,
Mây thua nước tóc, tuyết nhường màu da.”
Trong đoạn thơ này, các hình ảnh “khuôn trăng đầy đặn”, “nét ngài nở nang”, “hoa cười ngọc thốt” đều là những biểu tượng ước lệ để gợi tả vẻ đẹp phúc hậu, quý phái, đoan trang của Thúy Vân.
Còn khi miêu tả Thúy Kiều, Nguyễn Du lại sử dụng những hình ảnh ước lệ khác như “làn thu thủy” (đôi mắt trong sáng, linh hoạt như làn nước mùa thu), “nét xuân sơn” (đôi lông mày thanh tú như dáng núi mùa xuân), “hoa ghen thua thắm, liễu hờn kém xanh” (vẻ đẹp khiến hoa phải ghen, liễu phải hờn) để thể hiện vẻ đẹp sắc sảo, mặn mà, tài hoa của nàng.
“Kiều càng sắc sảo mặn mà,
So bề tài sắc lại là phần hơn.
Làn thu thủy, nét xuân sơn,
Hoa ghen thua thắm, liễu hờn kém xanh.”
Thông qua việc sử dụng bút pháp ước lệ tượng trưng, Nguyễn Du không chỉ miêu tả vẻ đẹp ngoại hình của nhân vật mà còn gợi mở về tính cách, số phận của họ. Vẻ đẹp của Thúy Vân tạo sự hài hòa với xung quanh, báo hiệu một cuộc đời bình lặng, suôn sẻ. Trong khi đó, vẻ đẹp của Thúy Kiều lại khiến “hoa ghen liễu hờn”, dự báo một cuộc đời đầy sóng gió, truân chuyên.
Như vậy, nghệ thuật ước lệ tượng trưng là một phương pháp biểu đạt độc đáo và hiệu quả, giúp các nghệ sĩ truyền tải những ý tưởng, cảm xúc một cách sâu sắc và tinh tế. Việc hiểu rõ về bút pháp này sẽ giúp người thưởng thức cảm nhận được trọn vẹn vẻ đẹp và ý nghĩa của các tác phẩm nghệ thuật. Đồng thời, nó cũng giúp chúng ta khám phá những giá trị văn hóa, lịch sử ẩn chứa đằng sau những hình ảnh, biểu tượng quen thuộc.
