Cuộc sống đa dạng và phong phú không thể thiếu vắng văn chương. Đại văn hào Nga Saltykov-Shchedrin từng khẳng định: “Văn học nằm ngoài những định luật của băng hoại. Chỉ mình nó không thừa nhận cái chết!”. Dù thời gian trôi qua, chiến tranh nổ ra và lụi tàn, lịch sử sang trang mới, văn học vẫn luôn có sức hấp dẫn riêng. Phải chăng đó là chức năng kỳ diệu của nó? Nhà giáo Huỳnh Như Phương đã đặt ra một câu hỏi đầy trăn trở: “Trong hoàn cảnh khắc nghiệt vừa qua, không tránh khỏi có lúc chúng ta tự hỏi, văn học để làm gì, văn học cần cho ai? Văn học có cần cho người bệnh đang giành lấy từng hơi thở tàn trong bệnh viện dã chiến? Văn học có cần cho người mẹ già đẩy chiếc xe với chút tài sản bé mọn trên đường về miền Tây? Văn học có cần cho đôi vợ chồng trẻ chở con dưới mưa gió trên đỉnh đèo Hải Vân theo đoàn người trốn dịch…”. Câu hỏi này gợi lên nhiều suy tư về vai trò, giá trị và chức năng của văn học trong cuộc sống hiện tại.
Vậy văn học để làm gì? Và văn học cần cho ai? Đối với tôi, văn học là liều thuốc an thần xoa dịu tâm hồn, là nơi gột rửa những vết thương lòng, là chốn để chúng ta tiếp tục mơ những giấc mơ đẹp dù biết rằng chuyện cổ tích không phải lúc nào cũng trở thành sự thật. Văn học giúp người đọc thấu hiểu bản thân, phản ánh hiện thực và mang đến kiến thức sâu rộng về đời sống vật chất lẫn tinh thần. Văn học làm cho cuộc sống trở nên thi vị và cao đẹp hơn. Từ xưa đến nay, văn học mang sứ mệnh giải phóng con người khỏi những kìm nén cảm xúc. Chỉ khi đến với văn chương, hòa mình vào thế giới văn chương, con người mới có thể bộc lộ trọn vẹn và cụ thể những khát vọng thầm kín. Vậy văn học cần cho ai? Theo PGS, TS, nhà phê bình Đoàn Cầm Thi, “Văn học cần cho những ai muốn cuộc sống đẹp hơn”. Con người là trung tâm của cuộc sống. Đối tượng chính của văn học là con người – trong học tập, lao động, chiến đấu, tình yêu và các mối quan hệ xã hội, trong không gian, thời gian và vũ trụ bao la. Văn học gắn bó mật thiết với hành trình cuộc đời và chạm đến trái tim con người bằng sự đồng điệu tâm hồn. Trong bối cảnh dịch bệnh hiện nay, văn chương càng thể hiện rõ sứ mệnh của mình, cất lên tiếng nói cảm thương trước hình ảnh người mẹ già đẩy xe trên đường về miền Tây, trước cảnh đôi vợ chồng trẻ chở con vượt đèo Hải Vân để trốn dịch… Lời nhà giáo Huỳnh Như Phương muốn nhấn mạnh rằng văn học không tách rời đời sống. Trước những thách thức như dịch bệnh, ô nhiễm môi trường, chúng ta cần suy ngẫm về tính thiết thực của các vấn đề xã hội, nhân tính và giá trị của văn học trong hoàn cảnh khắc nghiệt. Liệu văn học còn ý nghĩa, còn giá trị trong cuộc sống hôm nay?
Văn học không chỉ là giải trí, văn học rất cần khi cuộc đời còn nhiều đau thương. Thạch Lam từng nói: “Thiên chức của người nghệ sĩ là phát hiện ra cái đẹp ở chỗ không ai ngờ tới, tìm cái đẹp kín đáo và che lấp của sự vật, để cho người đọc một bài học trông nhìn và thưởng thức.” Bằng đặc trưng nghệ thuật, văn học lay động đến tận cùng những góc khuất của cuộc sống, tìm kiếm những giá trị ẩn sâu trong tâm hồn mỗi người. Biêlinxki cho rằng văn học “trước hết là cuộc đời, sau đó mới là nghệ thuật”. Văn học không chỉ ca ngợi cái đẹp mà còn chú trọng đến những mất mát, bi kịch của đời sống. Hình ảnh chị Dậu bán con, bán chó để nộp sưu khiến tim ta quặn thắt. Tiếng khóc xé lòng của cái Tí khi phải rời xa gia đình ám ảnh tâm trí. “U nhất định bán con đấy ư? U không cho con ở nhà nữa ư? Khốn nạn thân con thế này. Trời ơi!… Ngày mai con chơi với ai? Con ngủ với ai?” (Tắt Đèn – Ngô Tất Tố). Qua đó, ta càng thấu hiểu nỗi đau khổ của những người nông dân lam lũ, những con người ở tận cùng đáy xã hội. Căm phẫn trước sự tàn nhẫn của vợ chồng Nghị Quế, ta càng xót xa cho cuộc đời đau khổ của gia đình chị Dậu. Văn học đã khơi dậy những tình cảm nhân văn tốt đẹp, giúp ta trân trọng giá trị của cuộc sống hạnh phúc, no đủ ngày hôm nay. Mọi tác phẩm văn học, dù ở thời đại, ngôn ngữ hay nền văn hóa nào, cũng đều viết về cuộc sống, về trái tim con người. Dù khác biệt về màu da, chủng tộc hay quốc kỳ, chúng ta đều có chung dòng máu đỏ, chung nhịp đập trái tim.
Văn học là bách khoa toàn thư của cuộc sống. Ăng-ghen nhận xét rằng tiểu thuyết của Balzac giúp người đọc hiểu hơn về xã hội Pháp. Chức năng nhận thức của văn học còn thể hiện ở việc giúp người đọc tự nhận thức về bản thân. Văn học trả lời những câu hỏi về sự tự nhận thức một cách chi tiết nhất. Cuộc sống sẽ tẻ nhạt nếu mọi người giao tiếp khô khan. Văn học thể hiện rõ nét trong cách ứng xử, đối đáp. Khi văn học hòa vào cuộc sống, cách giao tiếp trở nên dễ chịu, tình cảm và thân thiết hơn. Văn học không thể tách rời cuộc sống vì cuộc sống là suối nguồn vô tận của văn học. Văn học không chỉ phản ánh hiện thực mà còn phản ánh những điều sẽ có và cần phải có. Vì vậy, văn chương không chỉ gói gọn trong thế giới vật chất bình thường, mà chỉ thực sự bất tử, thực sự “nằm ngoài quy luật của sự băng hoại” (Sêđrin) khi nó vươn tới tinh thần của nhân loại. Văn học giúp xoa dịu, hóa giải áp lực cuộc sống. Văn học không phải là bản pháp lệnh hay tiếng loa phóng thanh, mà là tiếng nói từ đáy lòng, từ những ước mơ thầm kín. Văn học động viên con người tin vào tương lai, tin vào bản thân, tin rằng mình là phiên bản độc nhất, hoàn hảo nhất, không ai có thể thay thế hay chà đạp, trừ khi mình cho phép.
Câu chuyện về Anne tóc đỏ đã theo tôi suốt tuổi thơ. Đến bây giờ, khi mệt mỏi, tôi vẫn đọc lại để tiếp thêm sức mạnh. Sự kiên cường của Anne nhắc nhở tôi không nên dễ dàng từ bỏ. Cuộc sống còn nhiều thử thách, đòi hỏi bản lĩnh. Đứng trước sự chê trách, chúng ta không thể tự ti, mà phải cố gắng sống đúng với chính mình, để một ngày những người chê trách phải cúi đầu thán phục, phải biết biến khuyết điểm thành điểm sáng không thể hòa lẫn.
Với những ai mất niềm tin, hụt hẫng, không còn hy vọng, xin hãy đọc “Hai đứa trẻ” của Thạch Lam. Tác giả nhắn nhủ rằng: sống là phải ước mơ như Liên và An, dù ước mơ nhỏ nhoi, mờ mờ. Trong cuộc sống khổ nghèo, tàn tạ nơi phố huyện tăm tối trước Cách mạng tháng Tám, hai đứa trẻ sống trong buồn bã, tù đọng, nhưng vẫn đợi chờ chuyến tàu từ Hà Nội về. Đó là chuyến tàu của mơ ước, hy vọng, mang đến một thế giới tươi đẹp hơn, khiến phố huyện “sáng rực, vui vẻ và huyên náo” trong khoảnh khắc. Hai đứa trẻ và những người sống trong phố huyện nghèo khổ như chị Tý, bác Phở Siêu, bác Xẩm cũng mong đợi, ước mơ: “Chừng ấy người trong bóng tối đang mong đợi một cái gì tươi sáng cho cuộc sống nghèo khổ hằng ngày của họ”. “Cái gì tươi sáng” là gì thì chính tác giả cũng không biết. Nhưng sống là phải ước mơ. Thế mới trọn vẹn một phần đời. Vậy xin đừng tuyệt vọng, nếu còn mơ được hãy cứ mơ, nếu quá khó khăn để mơ thì hãy tìm về những vần thơ, câu chữ. Văn chương sẽ chữa lành mọi nỗi đau, dìu dắt bạn qua giông bão cuộc đời.
Ảnh hưởng của văn học trong xã hội hiện đại là không thể phủ nhận. Văn học là hình thức thể hiện của tác giả. Mỗi tác phẩm là thành quả nghệ thuật chứa đầy tâm huyết của nhà văn. Dù viết về đề tài gì, nói về vấn đề gì, tác phẩm luôn thể hiện quan điểm, thái độ của nhà văn trước cuộc sống. Văn chương không chỉ phản ánh hiện thực mà còn gửi gắm thông điệp về tư tưởng, chuẩn mực về tình cảm, thẩm mỹ đối với xã hội và con người.
Đại dịch Covid-19 đã làm thay đổi toàn bộ đời sống con người. Điều này khiến nhà văn, vốn nhạy cảm với đời sống, phải suy nghĩ và đưa những nhận thức mới vào tác phẩm. Hành trình hàng ngàn cây số của người lao động nhập cư, những hoàn cảnh khó khăn đã tác động mạnh mẽ đến tâm thức người cầm bút. Giữa đại dịch, nhiều người có cơ hội “sống chậm” và ngẫm ngợi nhiều hơn. Tôi tin rằng sẽ có rất nhiều tác phẩm hay ra đời sau đại dịch, khi đại dịch đã được đẩy lùi, nhà văn bình tâm nhìn lại những sự kiện đã qua, cảm xúc lắng lại và nhà văn có thể tạo nên những tác phẩm giá trị cho đời.
Thời đại ngày nay, nhịp sống hối hả khiến con người phải đối mặt với áp lực ngày càng tăng, không chỉ về vật chất mà còn cả tinh thần, khiến con người nhụt chí, lùi bước. Nếu một ngày bạn đi đến bước đường đó, hãy cầm một quyển sách văn học lên, đọc nó một cách toàn tâm toàn ý nhất, bạn sẽ nhận ra nhiều điều, thậm chí tìm được hướng đi mới sau những đổ vỡ tưởng chừng không thể hàn gắn.
