Tô Hoài, một tượng đài của văn xuôi Việt Nam hiện đại, đã khắc họa chân thực cuộc sống và số phận con người, đặc biệt là những nét văn hóa độc đáo của vùng cao Tây Bắc. Trong truyện “Vợ chồng A Phủ”, đoạn trích miêu tả đêm tình mùa xuân ở Hồng Ngài không chỉ lột tả vẻ đẹp tiềm ẩn, khát vọng sống mãnh liệt của Mị, mà còn thể hiện bút pháp tinh tế của Tô Hoài khi diễn tả sự hồi sinh trong tâm hồn nhân vật.
“Vợ chồng A Phủ” được sáng tác năm 1952, in trong tập “Truyện Tây Bắc”, gồm hai phần. Phần đầu khắc họa cuộc đời tủi nhục của Mị và A Phủ dưới ách thống trị của nhà thống lý Pá Tra ở Hồng Ngài, đỉnh điểm là Mị cứu A Phủ và cả hai cùng trốn thoát. Phần sau kể về cuộc sống mới của họ ở Phiềng Sa, nơi họ tìm thấy tự do và giác ngộ cách mạng. Đoạn trích này thuộc phần đầu, tập trung vào diễn biến tâm lý và hành động của Mị trong đêm tình mùa xuân, khi những yếu tố khách quan và chủ quan tác động, khơi dậy sức sống tiềm tàng trong cô.
Mị, một cô gái xinh đẹp, tài hoa, lẽ ra phải được hưởng hạnh phúc lứa đôi. Nhưng vì món nợ truyền kiếp, Mị bị bắt về làm dâu gạt nợ cho nhà Pá Tra, chịu đựng cuộc sống đọa đày cả về thể xác lẫn tinh thần.
Sự trỗi dậy của Mị trong đêm tình mùa xuân bắt nguồn từ sự tác động của ngoại cảnh. Cảnh Hồng Ngài vào xuân với cỏ gianh vàng ửng, gió rét dữ dội, những chiếc váy hoa sặc sỡ phơi trên mỏm đá, tiếng trẻ con nô đùa, và đặc biệt là tiếng sáo gọi bạn tình réo rắt từ đầu núi đã đánh thức những cảm xúc ngủ quên trong lòng Mị.
Tiếng sáo như một chất xúc tác, khơi gợi hành động “nổi loạn” của Mị. Cô “lén” lấy hũ rượu, “uống ực từng bát” một. Cách uống rượu của Mị không đơn thuần là giải sầu, mà còn chứa đựng sự phản kháng, uất ức. Cô uống như nuốt cay đắng, tủi hờn, nén giận vào lòng, mong men rượu xoa dịu những nuối tiếc, khát khao. Rượu và không khí mùa xuân khiến Mị “lịm mặt ngồi đấy… nhưng lòng Mị đang sống về ngày trước”.
Nhưng tiếng sáo mới là yếu tố quan trọng nhất, đánh thức tâm hồn Mị. Cô nghe tiếng sáo gọi bạn yêu ngoài đường, tiếng sáo vọng lại thiết tha, bồi hồi. Người đàn bà tưởng chừng đã chai sạn cảm xúc giờ đây thoát khỏi trạng thái vô cảm, thờ ơ. Mị không chỉ nghe tiếng sáo, mà còn hình dung ra: “Ngoài đầu núi lấp ló đã có tiếng ai thổi sáo rủ bạn đi chơi”. Mị cảm nhận được sự rạo rực, đắm say của người thổi sáo, thậm chí còn nhẩm thầm bài hát, như thể đang sống lại những kỷ niệm xưa.
Tiềm thức nhắc nhở Mị rằng cô vẫn là một con người, vẫn có quyền sống. Mị ý thức được “Mị vẫn trẻ lắm, Mị vẫn còn trẻ, Mị muốn đi chơi”. Tiếng sáo đã đưa Mị từ cõi quên về cõi nhớ, dìu hồn cô trở về với những khát khao yêu thương.
Tuy nhiên, sự vượt thoát của Mị không hề dễ dàng. Tô Hoài đã đặt nhân vật vào sự giằng xé giữa sức sống tiềm tàng và ý thức về thân phận. Ngòi bút nhà văn vừa nâng niu, trân trọng những giấc mơ tình tứ của con người, vừa tỉnh táo phân tích những ngóc ngách sâu kín của tâm linh. Bên cạnh sự náo nức, khát khao tái sinh, Mị vẫn còn lo lắng, day dứt về thân phận: lòng phơi phới, nhưng theo quán tính, Mị vẫn bước vào buồng, ngồi xuống giường, trông ra cửa sổ lỗ vuông mờ mờ trắng trắng. Hình ảnh cái buồng kín với “một lỗ vuông bằng bàn tay” cứ lặp đi lặp lại, trở thành nỗi ám ảnh. Khát vọng sống bùng cháy bao nhiêu, Mị lại phẫn uất bấy nhiêu, phẫn uất cho số phận đầy bi kịch. “Bao nhiêu người có chồng cũng đi chơi ngày Tết. Huống chi A Sử và Mị lại không có lòng với nhau mà vẫn phải ở với nhau”. Không thể cam chịu kiếp nô lệ, Mị đã nghĩ đến cái chết. Mị muốn chết để không phải đối diện với thực tại, không phải nhớ lại quá khứ và những ước mơ. Sau bao năm sống trong khổ đau, Mị đã quen với nó. Nhưng giờ đây, khi đã thoát khỏi tình trạng lầm lũi, Mị cảm nhận được nỗi đau đớn, tủi cực. Nhận thức ấy xót xa đến mức Mị không thể tiếp tục cuộc sống đọa đày, thậm chí muốn chết để giải thoát. “Nếu có nắm lá ngón trong tay lúc này, Mị sẽ ăn cho chết ngay chứ không buồn nhớ lại nữa”. Mị muốn phản kháng, không chấp nhận cuộc sống trâu ngựa. Đó là khi sức sống tiềm tàng đã được đánh thức.
Ý thức về cái chết lại xuất hiện, nhưng lần này mang ý nghĩa khác. Uất ức, nước mắt Mị ứa ra khi tiếng sáo gọi bạn tình vẫn “lửng lơ” bay ngoài đường. Tiếng sáo của tình yêu thôi thúc Mị, dìu hồn cô theo những đám chơi. Khát vọng sống được đẩy lên cao độ bởi sự trỗi dậy của sức sống tiềm tàng. Tâm hồn Mị diễn biến phức tạp trong quá trình thức tỉnh, nổi loạn. Mị sống trong nghịch lý giữa thân phận con dâu gạt nợ và niềm vui phơi phới muốn đi chơi Tết.
Đoạn văn miêu tả tâm trạng và hành động của Mị trong đêm tình mùa xuân thể hiện sức sống tiềm ẩn trong Mị và tài năng miêu tả tâm lý nhân vật của Tô Hoài. Thông qua đó, nhà văn khám phá, trân trọng, ngợi ca khát vọng tình yêu, hạnh phúc của con người, đồng thời lên án những thế lực tàn bạo chà đạp lên cuộc sống con người, mang đến cho “Vợ chồng A Phủ” giá trị nhân đạo sâu sắc.
Diễn biến tâm lý và hành động của Mị được Tô Hoài thể hiện bằng nghệ thuật kể chuyện hấp dẫn, tự nhiên, ngôn ngữ biểu cảm, đặc biệt là nghệ thuật miêu tả, phân tích tâm lý nhân vật. Tất cả làm nổi bật vẻ đẹp của sức sống tiềm tàng mãnh liệt của Mị.
Sự hồi sinh của Mị được Tô Hoài miêu tả tinh tế, phù hợp với tính cách của cô. Nhà văn sử dụng nhiều yếu tố bên ngoài tác động vào nhân vật như mùa xuân, tiếng sáo gọi bạn tình, bữa tiệc đón năm mới, tất cả đánh thức nỗi căm ghét bất công và ý thức phản kháng, khơi dậy khát vọng tự do, làm sống dậy sức sống ẩn tàng trong cơ thể và tâm hồn Mị. Những chi tiết như “Mị lén lấy hũ rượu, cứ uống ực từng bát” được miêu tả chân thực. Rượu làm cơ thể Mị say, nhưng tâm hồn cô tỉnh lại sau bao tháng ngày câm nín. Cách uống rượu thể hiện sự phẫn nộ, như thể Mị đang uống cay đắng của quá khứ và khát khao của tương lai. Ý nghĩ “Nếu có nắm lá ngón trong tay lúc này, Mị sẽ ăn cho chết ngay, chứ không buồn nhớ lại nữa” cho thấy khao khát sống hồi sinh, xung đột với thực tại. Sở trường phân tích tâm lý cho phép nhà văn khám phá bí mật của đời sống nội tâm, phát hiện nét đẹp và nét riêng của tính cách.
Với trang văn đầy chất thơ và tấm lòng nhân hậu, Tô Hoài đã khám phá diễn tả chiều sâu tâm hồn Mị. Sức sống tiềm tàng của người con gái Mèo xinh đẹp đã để lại ấn tượng sâu đậm trong lòng người đọc và góp phần vào thành công của tác phẩm.
Tóm lại, đoạn trích không chỉ khắc họa vẻ đẹp của nhân vật Mị, mà còn thể hiện tài năng nghệ thuật của Tô Hoài trong việc miêu tả tâm lý nhân vật và phản ánh giá trị nhân đạo sâu sắc.
