Sự chuyển mình của xã hội Tây Âu từ thời kỳ trung đại sang cận đại được đánh dấu bằng sự nảy sinh và phát triển của chủ nghĩa tư bản. Quá trình này diễn ra không đồng đều giữa các quốc gia, nhưng đều mang những đặc điểm chung, thể hiện sự thay đổi sâu sắc trong kinh tế và xã hội. Dưới đây là những biểu hiện rõ nét nhất:
1. Sự Thay Đổi Trong Nông Nghiệp
Ở nhiều vùng của Tây Âu, đặc biệt là ở Anh, hình thức sở hữu ruộng đất phong kiến dần bị phá vỡ. Quá trình “rào đất cướp ruộng” diễn ra mạnh mẽ, biến đất công thành đất tư hữu của các địa chủ. Điều này dẫn đến sự hình thành các trang trại lớn, sản xuất theo hướng hàng hóa, phục vụ thị trường.
Rào đất cướp ruộng, một minh họa cho thấy sự thay đổi trong phương thức canh tác và sở hữu đất đai ở Tây Âu, khi đất công bị tư nhân hóa để phục vụ sản xuất nông nghiệp theo hướng tư bản chủ nghĩa.
2. Sự Phát Triển Của Thủ Công Nghiệp Và Thương Nghiệp
Thủ công nghiệp phát triển mạnh mẽ với sự ra đời của các công trường thủ công (manufacture). Các công trường này tập trung nhiều lao động, sử dụng kỹ thuật sản xuất mới, năng suất cao hơn hẳn so với các phường hội thủ công truyền thống. Thương nghiệp cũng có bước tiến vượt bậc nhờ các cuộc phát kiến địa lý, mở rộng thị trường buôn bán ra toàn thế giới.
Một xưởng sản xuất thời kỳ đầu ở châu Âu, nơi thể hiện rõ nét sự thay đổi trong phương thức sản xuất từ thủ công nhỏ lẻ sang tập trung, quy mô lớn, một đặc trưng của thủ công nghiệp tư bản chủ nghĩa.
3. Sự Hình Thành Các Tổ Chức Tài Chính
Để đáp ứng nhu cầu vốn cho sản xuất và thương mại, các ngân hàng và công ty tài chính ra đời. Các tổ chức này đóng vai trò quan trọng trong việc huy động vốn, cho vay, và đầu tư vào các hoạt động kinh tế. Sự phát triển của hệ thống tài chính là một yếu tố then chốt thúc đẩy sự phát triển của chủ nghĩa tư bản.
4. Sự Xuất Hiện Các Giai Cấp Mới
Sự nảy sinh chủ nghĩa tư bản kéo theo sự hình thành hai giai cấp mới: giai cấp tư sản và giai cấp vô sản. Giai cấp tư sản là những người sở hữu tư liệu sản xuất (nhà máy, xưởng, đất đai…), còn giai cấp vô sản là những người lao động làm thuê, không có tư liệu sản xuất, phải bán sức lao động để kiếm sống. Mâu thuẫn giữa hai giai cấp này ngày càng gay gắt, dẫn đến các cuộc đấu tranh xã hội.
Bức tranh minh họa sự phân chia giai cấp trong xã hội tư bản, nhấn mạnh vào sự khác biệt giữa giai cấp tư sản (chủ sở hữu) và giai cấp vô sản (người lao động làm thuê).
5. Thay Đổi Trong Quan Hệ Sản Xuất
Quan hệ sản xuất phong kiến dựa trên sự bóc lột địa tô dần bị thay thế bằng quan hệ sản xuất tư bản chủ nghĩa, dựa trên sự bóc lột giá trị thặng dư. Người lao động làm việc cho chủ tư bản và nhận lương, nhưng giá trị mà họ tạo ra lớn hơn nhiều so với tiền lương mà họ nhận được. Phần giá trị dôi ra đó (giá trị thặng dư) thuộc về chủ tư bản.
Sơ đồ minh họa quan hệ sản xuất tư bản chủ nghĩa, làm nổi bật sự bóc lột giá trị thặng dư từ người lao động (giai cấp vô sản) bởi chủ sở hữu (giai cấp tư sản).
6. Sự Thay Đổi Trong Tư Tưởng Và Văn Hóa
Sự nảy sinh chủ nghĩa tư bản cũng kéo theo những thay đổi trong tư tưởng và văn hóa. Các giá trị mới như tự do, bình đẳng, dân chủ, đề cao vai trò của lý trí và khoa học được lan truyền rộng rãi. Phong trào Văn hóa Phục hưng và Cải cách tôn giáo đã góp phần quan trọng vào việc giải phóng tư tưởng, tạo điều kiện cho sự phát triển của chủ nghĩa tư bản.
Nhìn chung, sự nảy sinh chủ nghĩa tư bản ở Tây Âu là một quá trình lịch sử phức tạp, diễn ra trên nhiều lĩnh vực khác nhau. Nó đánh dấu sự chuyển đổi từ xã hội phong kiến sang xã hội tư bản, mở ra một kỷ nguyên mới trong lịch sử nhân loại. Sự phát triển mạnh mẽ của lực lượng sản xuất, sự thay đổi trong quan hệ sản xuất, và sự tiến bộ trong tư tưởng đã tạo nên những tiền đề vững chắc cho sự phát triển của chủ nghĩa tư bản trên toàn thế giới.