Bài thơ “Chân Quê” của Nguyễn Bính không chỉ là một tác phẩm thi ca, mà còn là một bức tranh tâm trạng phức tạp, đầy những cung bậc cảm xúc của nhân vật trữ tình trước sự thay đổi của quê hương và người mình yêu. Nỗi niềm ấy vừa da diết, vừa xót xa, lại vừa mang theo một chút mong manh của hy vọng.
Nhân vật trữ tình trong bài thơ hiện lên như một chàng trai thôn quê, chất phác và chân thành. Anh ta mang trong mình tình yêu tha thiết với những giá trị truyền thống, với vẻ đẹp mộc mạc, giản dị của quê hương. Sự xuất hiện của cô gái sau chuyến đi tỉnh về đã khơi dậy trong anh những cảm xúc trái ngược, từ ngỡ ngàng đến hụt hẫng, từ trách móc đến xót xa.
Khởi đầu bài thơ là hình ảnh chàng trai “đợi em ở mãi con đê đầu làng”, thể hiện sự bồn chồn, mong ngóng người yêu. Sự chờ đợi này không chỉ đơn thuần là sự mong mỏi gặp gỡ, mà còn là sự kỳ vọng vào một hình ảnh quen thuộc, thân thương. Tuy nhiên, khi cô gái xuất hiện với “khăn nhung quần lĩnh rộn ràng”, “áo cài khuy bấm”, chàng trai đã không khỏi ngỡ ngàng, thậm chí là “khổ” vì sự thay đổi này. Từ “khổ” ở đây không chỉ diễn tả sự khó chịu về mặt thẩm mỹ, mà còn thể hiện sự hụt hẫng, mất mát khi những giá trị thân thuộc dần biến đổi.
Sự ngỡ ngàng nhanh chóng chuyển sang tiếc nuối và trách móc. Chàng trai nhớ về “cái yếm lụa sồi”, “cái dây lưng đũi nhuộm hồi sang xuân”, “cái áo tứ thân”, “cái khăn mỏ quạ, cái quần nái đen” – những trang phục truyền thống, biểu tượng cho vẻ đẹp chân quê. Những câu hỏi tu từ liên tiếp được đặt ra, như một lời than thở, một sự níu kéo những giá trị đang dần phai nhạt. Sự tiếc nuối không chỉ dừng lại ở những trang phục, mà còn lan tỏa đến cả “hương đồng gió nội” – những điều thuộc về bản chất của quê hương.
Tuy nhiên, trong sự tiếc nuối và trách móc, vẫn le lói một chút hy vọng. Chàng trai “van em em hãy giữ nguyên quê mùa”, mong muốn người yêu giữ lại những nét đẹp truyền thống, “cứ ăn mặc thế cho vừa lòng anh”. Lời van xin này không chỉ thể hiện tình yêu chân thành, mà còn là sự trân trọng đối với những giá trị văn hóa, những gì thuộc về bản sắc của dân tộc.
Câu thơ “Hoa chanh nở giữa vườn chanh/ Thầy u mình với chúng mình chân quê” như một lời khẳng định về sự gắn bó với quê hương, với những giá trị truyền thống. Hình ảnh “hoa chanh” và “vườn chanh” gợi lên sự thuần khiết, giản dị, như chính bản chất của con người chân quê. Lời nhắn nhủ “Hương đồng gió nội bay đi ít nhiều” khép lại bài thơ với một chút buồn man mác, nhưng đồng thời cũng là một lời nhắc nhở về sự cần thiết phải gìn giữ những giá trị văn hóa trong bối cảnh xã hội đang thay đổi.
Tóm lại, tâm trạng của nhân vật trữ tình trong bài thơ “Chân Quê” là sự hòa quyện giữa nhiều cung bậc cảm xúc: bồn chồn, mong đợi, ngỡ ngàng, tiếc nuối, trách móc, và hy vọng. Tất cả những cảm xúc này đều xuất phát từ tình yêu sâu sắc đối với quê hương, với những giá trị truyền thống, và với người mình yêu. Bài thơ không chỉ là một lời than thở về sự thay đổi của xã hội, mà còn là một lời kêu gọi về sự trân trọng và gìn giữ những giá trị văn hóa tốt đẹp của dân tộc.