“Các kiệt tác lớn là vô tận: mỗi thế hệ hiểu chúng theo cách của mình: như vậy có nghĩa là các độc giả tìm thấy ở đó điều gì rọi sáng một phương diện trải nghiệm của họ. Nhưng nếu như một tác phẩm là vô tận, điều đó không có ý nói rằng nó không có nghĩa khởi thủy, hay chủ ý tác giả không phải là tiêu chuẩn của nghĩa khởi thủy ấy. Cái vô tận, là ý nghĩa của nó, là tính thích đáng của nó ở bên ngoài bối cảnh nó xuất hiện”. Câu nói này khơi gợi những suy tư sâu sắc về giá trị trường tồn của văn chương.
CÁI VÔ TẬN – NGHĨA KHỞI THUỶ LÀ GÌ?
Kiệt tác văn chương không chỉ là những trang viết đơn thuần mà còn là những thế giới mở ra vô vàn khả năng khám phá. Đó là sự dồi dào của chất sống, những bí ẩn mời gọi độc giả tìm tòi và trải nghiệm. Độc giả tìm thấy trong tác phẩm những điều “rọi sáng một phương diện trải nghiệm”, những câu thơ có thể an ủi, vỗ về trong những khoảnh khắc khó khăn nhất. Tuy nhiên, sự tự do trong suy nghiệm cần có giới hạn, ranh giới ấy là “nghĩa khởi thủy” mà tác giả ký thác, là xúc cảm đầu tiên, là “tính thích đáng” vượt ra ngoài bối cảnh xuất hiện. Bạn đọc đóng vai trò quan trọng trong việc “thổi hồn” vào tác phẩm, nhưng cũng cần tôn trọng tính khách quan, giải mã kiệt tác một cách thấu đáo.
CÁI VÔ TẬN TRONG CẤU TRÚC MỞ CỦA VĂN BẢN
“Nền đất ẩm, chiếu manh, trang giấy trắng,
Anh khai sinh bao nhân vật cho đời
Nên anh chết như chuyến đi dài hạn
Bởi họ sống tiếp cho anh đang có mặt giữa muôn người”
(Đào Cảng)
Bài thơ khắc họa hình ảnh người nghệ sĩ hy sinh bản thân để tạo nên những nhân vật sống mãi trong lòng độc giả. Cái vô tận của văn chương bắt nguồn từ cấu trúc mở của văn bản. Ngôn từ nghệ thuật như những hạt mầm nảy nở, văn bản văn học trở thành một “kiến trúc đầy âm vang”, một “văn bản mở”, cho phép độc giả tự do khám phá, sáng tạo những “số phận riêng” cho tác phẩm. Nhiều tác giả hiện nay ưa chuộng những câu chuyện với nhiều kết thúc để người đọc tự lựa chọn, tạo nên một “cấu trúc mời gọi”, nơi độc giả là người đồng sáng tạo.
CÁI VÔ TẬN TRONG CÕI LÒNG NGHỆ SĨ
Các kiệt tác văn chương làm sao có thể không mở ra “vô tận”, khi trong trang viết đã chứa cái vô tận của cõi lòng nghệ sĩ?
Mỗi người nghệ sĩ đều phải dấn thân vào cuộc đời, sống, cảm nhận và rung động để tạo nên những trang văn, vần thơ. Họ đi sâu vào cõi tâm hồn, khám phá và ghi lại những thanh âm sâu thẳm nhất. Cõi lòng con người là một vũ trụ bao la, ngay cả người cầm bút cũng không thể thấu hiểu hết, vì vậy những dòng tâm tư viết ra luôn chừa một khoảng trống cho những tâm hồn đồng điệu lấp đầy.
“Bất tri tam bách dư niên hậu
Thiên hạ hà nhân khấp Tố Như?”
(Nguyễn Du)
Câu hỏi của Nguyễn Du là tiếng lòng của một người nghệ sĩ khao khát tri âm, tri kỷ. Liệu ba trăm năm sau, có ai “khấp Tố Như”, khóc vì thấu hiểu nỗi cô độc của một tài năng lạc loài? Lòng nhà thơ đã rung, tay nhà thơ đã viết, những câu từ trải đến vô tận, mở ra cho hậu thế những suy ngẫm sâu sắc.
CÁI VÔ TẬN TRONG CHIỀU SÂU TƯ TƯỞNG
Cái vô tận còn nằm ở chiều sâu tư tưởng, triết lý mà nhà văn gửi gắm. Văn chương không chỉ là nơi giãi bày tâm trạng mà còn là nơi thể hiện góc nhìn, quan niệm về cuộc đời và con người. Những trang Kiều vẫn giữ nguyên giá trị cho đến tận hôm nay, đồng hành cùng con người qua mỗi giai đoạn.
“Suốt mười năm tôi biếng đọc Nguyễn Du
Quân thù ném bom xuống những làng quê ta đẹp nhất
Kiều bó tròn trong những gói tản cư
Bà ru cháu bằng ca dao sản xuất
[…]
Mười năm qua, nay trở lại hòa bình
Trăng ly biệt lại đoàn viên trước cửa
Cảo thơm đặt trước đèn, tôi dở
Mỗi trang Kiều rung một bóng trăng thanh”
(Chế Lan Viên)
Qua mỗi đoạn đời, tác phẩm văn chương lại giúp độc giả soi rọi một phương diện trải nghiệm. Ý nghĩa của kiệt tác không bao giờ cạn, nó trải ra vô tận để mỗi khoảnh khắc trong cuộc đời người đọc đều được nảy sinh một ý nghĩa mới. Chiều sâu tư tưởng được cài đặt ở chế độ ẩn trong từng con chữ, để mỗi độc giả có những kiến giải độc đáo về câu hỏi do nhà văn đặt ra.
NGHĨA KHỞI THUỶ TRONG CHỈNH THỂ NỘI DUNG NGHỆ THUẬT
Tuy nhiên, “cái vô tận” có thể trở nên hỗn loạn nếu không có “nghĩa khởi thủy” như một giới hạn của tiếp nhận văn học. Tác phẩm văn chương là một chỉnh thể hòa quyện giữa nội dung và hình thức, người đọc không thể phá vỡ khối hoàn chỉnh mà nhà văn đã xây dựng. Lời mong cầu của Xuân Diệu chính là mong bạn đọc trong quá trình khám phá đừng xô lệch đi những ý nghĩa khởi phát, chỉnh thể vốn có của tác phẩm. Trân trọng những điều bắt đầu là cách bạn đọc trân trọng tâm hồn của người viết.
NGHĨA KHỞI THUỶ TRONG QUY ƯỚC THỜI ĐẠI
Bất kỳ một tác phẩm nào cũng là con đẻ của thời đại, chịu ảnh hưởng và sự chi phối của những tác động thời đại. Vì vậy, việc soi xét một tác phẩm bằng con mắt của thời đại khác đôi khi sẽ làm tổn thương giá trị tác phẩm. “Nghĩa khởi thủy” tồn tại chính là những quy phạm từ sáng tác đến thưởng thức, những quy ước ngầm giữa nhà văn và người đọc.
NGHĨA KHỞI THUỶ MỞ RA CÁI VÔ TẬN
Giới hạn của “nghĩa khởi thuỷ” giúp người đọc không vượt quá giới hạn của sự suy diễn chủ quan, định hướng cho việc đọc có hiệu quả, đáp ứng được dụng ý ban đầu của tác giả. Ngay cả trong việc đón đọc các tác phẩm nước ngoài, việc hiểu rõ bối cảnh văn hóa, lịch sử cũng như những quy ước ngôn ngữ là vô cùng quan trọng.
Tác phẩm văn học sẽ chết nếu cạn khô chất sống, nhưng cũng sẽ chết nếu người đọc kết luận sơ sài, sai lệch ý nghĩa khởi nguyên nhà văn gắm gửi. Người đọc cần không ngừng đào sâu đến tận cùng giá trị tác phẩm, đồng hành cùng con người, và tỉnh táo trước những mê lộ mà con chữ tạo ra. Chỉ khi đó, tác phẩm mới được như nó vốn là, và sẽ là trong tâm hồn bạn đọc.
