Nguyễn Khuyến, nhà thơ của làng quê Việt Nam, đã để lại cho đời những vần thơ nôm đậm chất dân dã, mộc mạc. Đặc biệt, chùm thơ thu của ông, gồm “Thu vịnh,” “Thu điếu,” và “Thu ẩm,” được xem là những tuyệt tác, khắc họa một cách chân thực và tinh tế cảnh sắc mùa thu nơi thôn dã. Xuân Diệu từng nhận xét: “Nguyễn Khuyến là nhà thơ của làng cảnh Việt Nam”. Trong đó, hình ảnh “Năm Gian Nhà Cỏ Thấp Le Te” trong bài “Thu ẩm” nổi bật lên như một biểu tượng của cuộc sống bình dị, gần gũi.
Chùm thơ thu của Nguyễn Khuyến thể hiện một nguồn cảm hứng dồi dào với mùa thu và quê hương. Mỗi bài thơ lại mang một vẻ đẹp riêng, một góc nhìn khác nhau về cảnh sắc mùa thu ở vùng đồng bằng Bắc Bộ. Khác với những ước lệ sáo mòn trong thơ cổ, Nguyễn Khuyến đưa vào thơ những hình ảnh chân thực, quen thuộc: bầu trời xanh ngắt, ao thu trong veo, cần trúc hắt hiu, ngõ xóm quanh co, và “năm gian nhà cỏ thấp le te”. Tất cả những điều đó gợi lên tình quê, hồn quê sâu thẳm trong lòng người đọc.
Năm gian nhà cỏ thấp le te nép mình trong ngõ tối, ánh đom đóm lập lòe tạo nên một khung cảnh thanh bình, tĩnh lặng, đậm chất thôn quê.
Trong “Thu vịnh,” Nguyễn Khuyến vẽ nên một bức tranh tổng hợp về mùa thu với những hình ảnh đặc trưng:
Trời thu xanh ngắt mấy từng cao
Cần trúc lơ phơ gió hắt hiu
Nước biếc trông như tầng khói phủ
Song thưa để mặc bóng trăng vào…
Cảnh vật hiện lên thật thanh khiết, tĩnh lặng, dịu nhẹ. Tâm hồn thi nhân dễ xúc động trước vẻ đẹp thanh tao, uyển chuyển, những sắc màu sáng trong, dịu mát.
“Thu điếu” lại là một không gian thu nhỏ nhắn, thơ mộng, được nhìn qua lăng kính của một người câu cá:
Ao thu lạnh lẽo nước trong veo
Một chiếc thuyền câu bé tẻo teo.
Những chuyển động và âm thanh trong thế giới thu này rất nhẹ nhàng, càng làm nổi bật sự tĩnh lặng. Làn sóng biếc chỉ “gợn tí,” lá vàng “khẽ đưa vèo.” Bức tranh thu hiện lên yên ả, đượm buồn.
Hình ảnh người câu cá trên chiếc thuyền nhỏ bé, giữa không gian ao thu tĩnh lặng, gợi lên một cảm giác yên bình, thư thái, hòa mình vào thiên nhiên.
Đến “Thu ẩm,” cảnh thu lại được cảm nhận qua tâm trạng của một người ngồi uống rượu. Bài thơ không miêu tả một khoảnh khắc cụ thể mà là sự tổng hợp của nhiều khoảnh khắc thu khác nhau. Đặc biệt, câu thơ “Năm gian nhà cỏ thấp le te” đã trở thành một hình ảnh biểu tượng cho sự bình dị, dân dã của làng quê Việt Nam.
Năm gian nhà cỏ thấp le te
Ngõ tối đèm sâu đóm lập loè
“Năm gian nhà cỏ thấp le te” không chỉ là một hình ảnh thực tế mà còn gợi lên một không gian sống giản dị, thanh bần, gần gũi với thiên nhiên. Cái “thấp le te” ấy thể hiện sự khiêm nhường, nhường nhịn, đúng với cốt cách của người nhà quê. Ngôi nhà ấy nép mình trong “ngõ tối”, được tô điểm bởi ánh “đóm lập lòè”, tạo nên một khung cảnh vừa tĩnh mịch, vừa ấm áp.
Năm gian nhà cỏ thấp le te, mái tranh đơn sơ, ẩn mình trong không gian xanh mát của cây cỏ, mang đến một cảm giác thanh bình, yên ả.
Lưng giậu phất phơ màu khói nhạt
Làn ao lóng lánh bóng trăng loe
Da trời ai nhuộm mà xanh ngắt
Những hình ảnh “khói nhạt phất phơ,” “bóng trăng loe,” “da trời xanh ngắt” càng tô đậm thêm vẻ đẹp thanh bình, trong trẻo của làng quê. “Thu ẩm” tạo cho người đọc ấn tượng về một không gian “phi thời gian,” nhưng lại gợi lên không khí tĩnh mịch, trong lành, vô cùng thân thuộc của thôn quê Việt Nam.
Chùm ba bài thơ thu của Nguyễn Khuyến đã khắc họa những cảnh sắc đặc trưng của mùa thu vùng nông thôn đồng bằng Bắc Bộ. Những bức tranh thu ấy được vẽ nên bằng tấm lòng yêu mến quê hương, bằng tình yêu cuộc sống thanh cao, tĩnh lặng chốn thôn quê của cụ Tam nguyên Yên Đổ. Thành công của những bài thơ thu này đã chứng tỏ tâm hồn tinh tế, ngòi bút tài hoa của Nguyễn Khuyến, đưa ông lên vị trí danh dự trong các thi nhân viết về mùa thu, trong những nhà thơ của làng cảnh Việt Nam. Và hình ảnh “năm gian nhà cỏ thấp le te” mãi là một biểu tượng đẹp đẽ, giản dị, thấm đẫm hồn quê trong thơ ca Việt Nam.
