Hội Nghị Ianta (1945) và Trật Tự Thế Giới Mới: Phân Tích Toàn Diện

Chương I: Trật Tự Thế Giới Sau Chiến Tranh Thế Giới Thứ Hai (1945 – 1949)

A. Mục tiêu ôn tập

• Học sinh cần nắm vững bối cảnh lịch sử, thời gian, địa điểm, thành phần tham dự và đặc biệt, Một Trong Những Nội Dung Quan Trọng Của Hội Nghị Ianta Là những quyết định then chốt, cũng như tác động sâu rộng của chúng đến sự hình thành trật tự thế giới mới sau chiến tranh.
• Trình bày được quá trình thành lập, mục tiêu, nguyên tắc hoạt động của Liên hợp quốc, đồng thời đánh giá khách quan vai trò của tổ chức này từ sau Chiến tranh thế giới thứ hai.
• Phân tích và làm rõ được đặc trưng cơ bản của thế giới sau chiến tranh, đó là sự phân chia thành hai phe: xã hội chủ nghĩa và tư bản chủ nghĩa, do hai siêu cường Liên Xô và Mĩ dẫn đầu. Sự đối đầu này trở thành nhân tố chi phối mạnh mẽ quan hệ quốc tế và nền chính trị thế giới trong giai đoạn sau.
• Hiểu rõ và giải thích chính xác khái niệm “trật tự hai cực Ianta”.

B. Nội dung ôn tập

I. Hội nghị Ianta (2/1945) và những thỏa thuận của ba cường quốc.

1. Hoàn cảnh lịch sử:

• Chiến tranh thế giới thứ hai bước vào giai đoạn cuối, đặt ra nhiều vấn đề cấp bách trước các nước Đồng minh:
  • Nhanh chóng đánh bại hoàn toàn chủ nghĩa phát xít.
  • Tổ chức lại trật tự thế giới sau chiến tranh một cách công bằng và bền vững.
  • Phân chia thành quả chiến thắng giữa các nước tham gia.
• Từ ngày 4 đến 11 tháng 2 năm 1945, Hội nghị quốc tế được triệu tập tại Ianta (Liên Xô), với sự tham gia của nguyên thủ ba cường quốc: Liên Xô, Mĩ, Anh, nhằm giải quyết các vấn đề trên.

2. Một trong những nội dung quan trọng của Hội nghị Ianta là những quyết định then chốt:

• Thống nhất đẩy mạnh việc tiêu diệt chủ nghĩa phát xít Đức và chủ nghĩa quân phiệt Nhật Bản.

• Nhất trí thành lập tổ chức Liên hợp quốc nhằm duy trì hòa bình và an ninh thế giới.

• Thỏa thuận về việc đóng quân tại các nước nhằm giải giáp quân đội phát xít, phân chia phạm vi ảnh hưởng ở châu Âu và châu Á:

  • Ở châu Âu: Quân đội Liên Xô chiếm đóng miền Đông nước Đức, Đông Berlin và các nước Đông Âu. Quân đội Mĩ, Anh và Pháp chiếm đóng miền Tây nước Đức, Tây Berlin và các nước Tây Âu. Vùng Đông Âu thuộc ảnh hưởng của Liên Xô, vùng Tây Âu thuộc phạm vi ảnh hưởng của Mĩ. Áo và Phần Lan trở thành các nước trung lập.
  • Ở châu Á: Hội nghị chấp nhận các điều kiện của Liên Xô để tham chiến chống Nhật Bản: Giữ nguyên trạng Mông Cổ; trả lại cho Liên Xô miền Nam đảo Sakhalin và các đảo xung quanh; quốc tế hóa thương cảng Đại Liên (Trung Quốc) và khôi phục việc Liên Xô thuê cảng Lữ Thuận; Liên Xô cùng Trung Quốc khai thác đường sắt Nam Mãn Châu – Đại Liên; Liên Xô chiếm 4 đảo thuộc quần đảo Kuril.
  • Quân đội Mĩ chiếm đóng Nhật Bản. Trên bán đảo Triều Tiên, quân đội Liên Xô chiếm đóng miền Bắc và quân đội Mĩ chiếm đóng miền Nam, lấy vĩ tuyến 38 làm ranh giới. Trung Quốc cần trở thành một quốc gia thống nhất; quân đội nước ngoài rút khỏi Trung Quốc. Chính phủ Trung Hoa Dân quốc cần cải tổ với sự tham gia của Đảng Cộng sản và các đảng phái dân chủ, trả lại cho Trung Quốc vùng Mãn Châu, đảo Đài Loan và quần đảo Bành Hồ. Các vùng còn lại của châu Á vẫn thuộc phạm vi ảnh hưởng của các nước phương Tây.

3. Nhận xét:

• Thực chất của Hội nghị Ianta là sự phân chia khu vực đóng quân và khu vực ảnh hưởng giữa các nước thắng trận, có liên quan tới hòa bình, an ninh và trật tự thế giới về sau.
• Những quyết định quan trọng của Hội nghị và các thỏa thuận sau đó trở thành khuôn khổ của trật tự thế giới mới (trật tự hai cực Ianta). Thế giới được chia thành hai phe đối đầu, gây ra tình trạng căng thẳng kéo dài trong quan hệ quốc tế.

II. Sự thành lập Liên hợp quốc

1. Sự thành lập:

• Đầu năm 1945, khi Chiến tranh thế giới thứ hai sắp kết thúc, các nước đồng minh và nhân dân thế giới có nguyện vọng gìn giữ hòa bình, ngăn chặn chiến tranh thế giới.
• Tại Hội nghị Ianta (2/1945), ba cường quốc Liên Xô, Mĩ, Anh nhất trí thành lập một tổ chức quốc tế nhằm gìn giữ hòa bình, an ninh thế giới.
• Từ ngày 25/4 đến 26/6/1945, đại biểu 50 nước họp tại San Francisco (Mĩ) thông qua bản Hiến chương và tuyên bố thành lập tổ chức Liên hợp quốc. Ngày 24/10/1945, với sự phê chuẩn của Quốc hội các nước thành viên, bản Hiến chương chính thức có hiệu lực.

2. Mục đích:

Hiến chương là văn kiện quan trọng nhất của Liên hợp quốc nêu rõ: Mục đích của Liên hợp quốc là duy trì hòa bình, an ninh thế giới, phát triển các quan hệ hữu nghị và hợp tác quốc tế giữa các nước trên cơ sở tôn trọng nguyên tắc bình đẳng và quyền tự quyết của các dân tộc.

3. Nguyên tắc hoạt động:

• Tôn trọng quyền bình đẳng và quyền tự quyết của các dân tộc.
• Tôn trọng toàn vẹn lãnh thổ và độc lập chính trị của tất cả các nước.
• Không can thiệp vào công việc nội bộ của bất cứ nước nào.
• Giải quyết tranh chấp quốc tế bằng biện pháp hòa bình.
• Chung sống hòa bình và sự nhất trí giữa năm nước lớn (Liên Xô, Mĩ, Anh, Pháp và Trung Quốc).

4. Các cơ quan của Liên hợp quốc

Hiến chương còn quy định bộ máy tổ chức của Liên hợp quốc gồm 6 cơ quan chính như: Đại hội đồng, Hội đồng bảo an, Ban thư kí, Hội đồng kinh tế xã hội, Hội đồng Quản thác, Toà án Quốc tế.

5. Vai trò của Liên hợp quốc

• Là diễn đàn quốc tế vừa hợp tác và đấu tranh nhằm duy trì hòa bình và an ninh thế giới.
• Có nhiều cố gắng trong việc giải quyết các vụ tranh chấp và xung đột ở nhiều khu vực, nhiều quốc gia, tiến hành giải trừ quân bị, hạn chế chạy đua vũ trang, nhất là các loại vũ khí huỷ diệt hàng loạt; có nhiều cố gắng trong việc giải trừ chủ nghĩa thực dân.
• Thúc đẩy quan hệ hữu nghị và hợp tác quốc tế, giúp đỡ các dân tộc về kinh tế, văn hoá, giáo dục… Liên hợp quốc còn có nhiều chương trình hỗ trợ, giúp đỡ các dân tộc kém phát triển, các nước đang phát triển về kinh tế, văn hoá, giáo dục, nhân đạo…
• Tuy nhiên, bên cạnh đó, Liên hợp quốc cũng có những hạn chế, không thành công trong việc giải quyết xung đột kéo dài ở Trung Đông, không ngăn ngừa được việc Mĩ gây chiến tranh ở Iraq…
• Để thực hiện tốt vai trò của mình, Liên hợp quốc đang tiến hành nhiều cải cách quan trọng, trong đó có quá trình cải tổ và dân chủ hoá cơ cấu của tổ chức này.
• Đến năm 2006, Liên hợp quốc có 192 quốc gia thành viên. Từ tháng 9/1977, Việt Nam là thành viên 149 của Liên hợp quốc.

III. Sự hình thành hai hệ thống xã hội đối lập*

Ngay sau Chiến tranh thế giới thứ hai, trên thế giới diễn ra nhiều sự kiện quan trọng với xu hướng hình thành hai phe: tư bản chủ nghĩa và xã hội chủ nghĩa – đối lập gay gắt với nhau về chính trị và kinh tế.

• Về chính trị:

  • Mĩ, Anh và Pháp tiến hành hợp nhất các khu vực chiếm đóng của mình; thành lập Nhà nước Cộng hòa Liên bang Đức (9/1949). Tháng 10/1949, với sự giúp đỡ của Liên Xô, Nhà nước Cộng hòa Dân chủ Đức ra đời. Trên lãnh thổ nước Đức hình thành hai nhà nước với hai chế độ chính trị khác nhau.
  • Trong những năm 1945 – 1947, các nước Đông Âu tiến hành nhiều việc quan trọng như: xây dựng bộ máy nhà nước dân chủ nhân dân, cải cách ruộng đất, ban hành các quyền tự do dân chủ v.v..

• Về kinh tế:

  • Sau chiến tranh, Mĩ đề ra “Kế hoạch phục hưng châu Âu” (còn gọi là “Kế hoạch Marshall”), nhằm viện trợ các nước Tây Âu khôi phục kinh tế, đồng thời tăng cường sự chi phối của Mĩ đối với các nước này. Nhờ đó, nền kinh tế các nước Tây Âu phục hồi nhanh chóng.
  • Chủ nghĩa xã hội vượt ra khỏi phạm vi một nước và trở thành hệ thống thế giới. Năm 1949, Hội đồng tương trợ kinh tế được thành lập. Thông qua đó, sự hợp tác về chính trị, kinh tế, mối quan hệ giữa Liên Xô với các nước Đông Âu ngày càng được củng cố, tăng cường hệ thống xã hội chủ nghĩa.

Như vậy, ở châu Âu xuất hiện sự đối lập về chính trị và kinh tế giữa hai khối: Tây Âu tư bản chủ nghĩa và Đông Âu xã hội chủ nghĩa.

C. Câu hỏi ôn tập

Câu 1. Nêu những quyết định quan trọng của Hội nghị Ianta (2/1945) và phân tích hệ quả của những quyết định đó.

Câu 2. Trình bày sự thành lập, mục đích, nguyên tắc hoạt động và vai trò của Liên hợp quốc.

Câu 3. Nêu những biểu hiện của sự xác lập hai hệ thống xã hội đối lập trên thế giới trong thời gian 1945 – 1949.

* Phần này thuộc Chương trình nâng cao