Ca dao, kho tàng văn học dân gian quý báu, lưu giữ những tâm tư, tình cảm của người bình dân Việt Nam qua bao thế hệ. Đặc biệt, mảng ca dao viết về thân phận người phụ nữ trong xã hội xưa thường sử dụng mô típ “Thân em…”, gợi lên những xúc cảm sâu sắc về cuộc đời và số phận của họ.
“Thân em…” trong ca dao mang ý nghĩa thân phận, cuộc đời của người phụ nữ. Thường là những kiếp người hẩm hiu, chịu nhiều thiệt thòi và bất công. Những câu ca dao mở đầu bằng cụm từ này thường mang giai điệu buồn, thể hiện sự chán chường, cam chịu, nhưng cũng có những câu mang âm hưởng lạc quan, thể hiện khát vọng vươn lên.
“Thân em…” phản ánh sâu sắc sự lệ thuộc, những nỗi đau của người phụ nữ trong xã hội phong kiến:
“Thân em như thể bèo trôi
Sóng dập gió dồi biết tấp vào đâu”
Câu ca dao sử dụng hình ảnh “bèo trôi” để diễn tả sự lênh đênh, vô định của người phụ nữ, không có quyền tự quyết định cuộc đời mình.
Hay:
“Thân em như miếng cau khô
Người thanh tham mỏng, người thô tham dày”
Câu ca dao này so sánh thân phận người phụ nữ với “miếng cau khô”, thể hiện sự rẻ rúng, bị lợi dụng và đánh giá tùy theo ý muốn của người khác.
“Thân em như cá giữa rào
Kẻ chài, người lưới biết vào tay ai?”
Đối với người dân Nam Bộ, hình ảnh “trái bần trôi” lại được sử dụng để so sánh với thân phận người phụ nữ:
“Thân em như trái bần trôi
Sóng dập gió dồi biết tấp vào đâu”
Những câu ca dao này thể hiện sự cảm thông sâu sắc đối với thân phận người phụ nữ. Cuộc đời họ bị trói buộc bởi nhiều ràng buộc vô hình, khiến họ không thể tự do vươn lên:
“Thân em như cá vô lờ
Mắc hom chật hẹp biết bao giờ mới lộn ra”
Mô típ “Thân em…” còn thể hiện nỗi đau khổ, bất hạnh khó giãi bày của người phụ nữ trong xã hội xưa. Họ phải gửi gắm tâm sự qua những câu ca dao đầy khắc khoải:
“Thân em như lá đài bi
Ngày thì dãi nắng, đêm thì dầm sương”
Và:
“Thân em như giẻ chùi chân
Chùi rồi lại vứt ra sân…”
Nỗi đau ấy không phải ai cũng thấu hiểu. Đôi khi, vẻ bề ngoài tươi tắn che giấu một tâm hồn đầy sầu muộn:
“Thân em như cây sầu đâu
Ngoài tươi trong héo, giữa sầu tương tư”
Dù trải qua bao giông tố cuộc đời, người phụ nữ vẫn giữ vẹn toàn đức hạnh, son sắt và dạt dào tình thương:
“Thân em như cam quýt bưởi bòng
Ngoài tuy cay đắng trong lòng ngọt ngon”
“Thân em như cây quế trên non
Trăm năm khô rụi vỏ còn dính cây”
Hơn hết, họ vẫn muốn khẳng định giá trị và sự cần thiết của mình:
“Thân em như cây cải mùa đông
Non thì làm ghém, có ngồng làm dưa”
Người phụ nữ Việt Nam, dù trong khó khăn, vẫn thể hiện bản lĩnh và vẻ đẹp cả hình thức lẫn tâm hồn:
“Thân em như chim phượng hoàng
Khi bay qua bể, khi đậu ngàn sơn lâm”
“Thân em như thể chuông vàng
Ở trong thành nội có một ngàn quân lính hầu”
“Thân em…” thật đẹp đẽ và cao quý:
“Thân em như cá hóa long
Chín tầng mây phủ, ở trong da trời”
Liên tưởng đến “tấm lụa đào”, người phụ nữ không chỉ là đối tượng bị “phất phơ giữa chợ” mà còn biết khẳng định giá trị của mình:
“Thân em như tấm lụa đào
Đã đông nơi chuộng lại nhiều nơi ưa”
Những câu ca dao bắt đầu bằng mô típ “Thân em…” còn thể hiện khát khao về một tình yêu đẹp, một cuộc hôn nhân hạnh phúc:
“Thân em như trến mít chạm rồng
Thân anh như kèo chua chạm phụng, đẹp vô cùng anh ơi!”
Người bình dân còn đặt thân phận người phụ nữ ở một vị thế cao hơn, thậm chí phủ định vai trò tối thượng của người đàn ông, thể hiện sự phản kháng, vùng dậy của nữ giới:
“Thân em như thể xuyến vàng
Thân anh như manh chiếu rách bạn hàng bỏ quên”
“Thân em như hột gạo lắc trên sàng
Thân anh như hột lúa lép giữa đàng gà bươi”
“Thân em…” trong ca dao có nhiều cung bậc cảm xúc, không chỉ là sự cam chịu mà còn là sự đấu tranh cho hạnh phúc và quyền lợi của người phụ nữ.
Đa phần những câu ca dao này được viết theo thể thơ lục bát, một số ít theo thể song thất lục bát, thể hiện sự phóng khoáng và chân thật của người bình dân. Ngôn ngữ được sử dụng giản dị, gần gũi với đời sống, giàu hình ảnh so sánh, giúp người đọc dễ dàng hình dung và cảm nhận.
Ca dao với mô típ “Thân em…” đã đi sâu vào tiềm thức và tâm hồn người Việt, thể hiện tiếng than thân, trách phận, đồng thời là sự phản kháng, đấu tranh cho quyền lợi của người phụ nữ, làm giàu thêm cho kho tàng văn học dân gian.
