Loạt bài này tập trung vào kết quả của một nghiên cứu sâu rộng về ba đảng phái quốc gia chủ chốt trong giai đoạn lịch sử đầy biến động 1945-1954: Đại Việt Quốc Dân Đảng, Việt Nam Quốc Dân Đảng và Đại Việt Duy Dân Đảng. Nghiên cứu được thực hiện thông qua Lời Kể của những nhân chứng sống, những người đã trực tiếp hoặc gián tiếp tham gia vào chính trường Việt Nam thời kỳ này, từ lãnh đạo cấp cao, cán bộ cho đến đảng viên. Phương pháp tiếp cận này, trong giới học thuật, được gọi là “lịch sử truyền khẩu” (oral history), khai thác những ký ức và trải nghiệm cá nhân để phác họa bức tranh toàn cảnh về giai đoạn lịch sử phức tạp.
Những nhân vật được phỏng vấn được lựa chọn dựa trên mối quan hệ quen biết cá nhân hoặc giới thiệu từ những người liên quan. Do số lượng những người còn sống có kiến thức sâu sắc về giai đoạn này ngày càng ít, việc lựa chọn không tuân theo các phương pháp khoa học kinh điển. Thay vào đó, mục tiêu là phỏng vấn càng nhiều người càng tốt, đặc biệt là các lãnh đạo chủ chốt của các đảng phái, bắt đầu từ những người thân quen và dần mở rộng qua các mối quan hệ.
Cách xưng hô với những người được phỏng vấn thể hiện sự tôn trọng và tùy thuộc vào hoàn cảnh cũng như mức độ quen biết. Có người được gọi bằng “bác,” “cụ,” “cậu,” “ông,” hoặc “anh,” phản ánh sự đa dạng trong mối quan hệ và bối cảnh giao tiếp.
Dưới sự bảo trợ của Social Science Research Council (Hội đồng Nghiên cứu Khoa học Xã Hội) của Mỹ, một khoảng thời gian nghỉ phép đã được cấp để tiến hành các cuộc phỏng vấn. Trong số những người tham gia có những nhân vật được coi là lãnh tụ đảng như Hà Thúc Ký, Nguyễn Tôn Hoàn, Bùi Diễm, Nguyễn Tường Bá, Nguyễn Văn Canh; hoặc những đảng viên có thành tích đặc biệt như Đào Nhật Tiến, Phạm Văn Liễu, Đinh Văn Đệ, Phạm Quân; hoặc những thành viên gia đình của lãnh tụ, như Đỗ Đình Tuân và Trương Thị Thỉnh.
Đến cuối năm 1986, tổng cộng 66 cuốn băng ghi âm đã được hoàn thành, mỗi cuốn dài 60 phút, được đánh dấu từ VP-NMH-A001 đến VP-NMH-A066. Thêm vào đó, cuộc phỏng vấn của sử gia Lê Mạnh Hùng với Nguyễn Đình Tú, đánh số từ VP-LMH-A067 đến VP-LMH-A072, và cuộc phỏng vấn Trần Kim Phượng do cả hai người (Nguyễn Mạnh Hùng và Lê Mạnh Hùng) cùng thực hiện, đánh số VP-NMH-NMH/LMH-A073, cũng được ghi lại và công bố. Trong năm 2021, hai nhân vật quan trọng của đảng Duy Dân, là Đoàn Viết Hoạt (VP-NMH-074) và Trịnh Đình Thắng (VP-NMH-075), cũng được phỏng vấn thêm.
Việc chuyển ngữ và viết lại từ băng ghi âm là một quá trình tốn nhiều thời gian và công sức. Một số nỗ lực ban đầu đã bị gián đoạn do thiếu nhân lực. Mãi đến năm 2020, nhờ sự tài trợ của anh Ngô Văn cho Trung Tâm Nghiên Cứu Việt Mỹ thuộc trường Đại Học Oregon, công việc này mới được tiếp tục.
Lời kể trong lịch sử truyền khẩu mang một số đặc điểm riêng. Thứ nhất, đó là những phản ứng tự nhiên, tức thời, không qua chỉnh sửa hay suy nghĩ kỹ lưỡng, do đó có tính chân thực cao. Thứ hai, nó chịu ảnh hưởng bởi sự chủ quan của người được phỏng vấn và sự phai nhạt của trí nhớ theo thời gian. Người trả lời có thể quên, nhớ sai hoặc chỉ nhớ những gì họ muốn nhớ. Thứ ba, văn hóa Việt Nam thường khiến người ta dè dặt và tránh gây đụng chạm.
Ngoài ra, văn nói khác với văn viết. Nó có thể chứa những yếu tố thừa, lặp lại hoặc những câu cú không hoàn chỉnh. Đôi khi, những người được phỏng vấn còn có thể đưa ra những phát biểu mâu thuẫn với nhau hoặc với chính mình.
Thêm vào đó, do các cuốn băng ghi âm này được thực hiện từ 35 năm trước, chất lượng âm thanh có thể không tốt, đặc biệt là đối với tên người, địa danh và các đoạn nói tiếng Pháp hoặc tiếng Anh. Mỗi cuốn băng được ít nhất ba người nghe và kiểm tra lại để đảm bảo độ chính xác cao nhất có thể.
Sự tôn trọng đối với người được phỏng vấn là nguyên tắc hàng đầu, và việc kiểm chứng tính xác thực của các tuyên bố không được thực hiện. Nỗ lực tối đa được thực hiện để ghi lại chính xác lời kể của người được phỏng vấn, tuy nhiên, sai sót là điều khó tránh khỏi.
Mỗi cuộc phỏng vấn được bắt đầu bằng một bản tóm lược những ý chính, nhưng những chi tiết cụ thể được dành lại cho người đọc tự khám phá. Đọc những lời kể, độc giả có thể trải qua nhiều cảm xúc khác nhau, từ ngạc nhiên, thú vị đến bực bội hoặc nghi ngờ.
Ban đầu, các băng ghi âm được dự định lưu trữ tại Thư Viện Quốc Hội. Trong thời gian chờ đợi chuyển ngữ và viết báo cáo, chúng được lưu trữ tại The Indochina Institute, George Mason University. Năm 2007, khi The Indochina Institute đóng cửa, các băng ghi âm này cùng toàn bộ tài liệu của Indochina Institute được chuyển cho The Vietnam Center and Sam Johnson Vietnam Archive, Texas Tech University, và được phân loại và xếp dưới hạng mục “Nguyen Manh Hung Collection.”
Năm 2020, The U.S.-Vietnam Center, University of Oregon quyết định thuê người nghe và ghi lại các băng ghi âm, và Trung Tâm cũng lưu trữ một bộ bản sao. Trung Tâm dự định sẽ công bố bản ghi chép các băng ghi âm trên trang nhà của mình.
Trước khi phỏng vấn, tất cả những người tham gia đều được thông báo rằng các băng ghi âm sẽ được công bố và lưu trữ để các nhà nghiên cứu có thể tham khảo. Tất cả đều đồng ý, trừ ba người, những người đã đặt ra điều kiện về thời gian công bố sau khi qua đời.
Ảnh chân dung ông Nguyễn Mạnh Hùng năm 2021, người đã thu thập và biên soạn bộ tài liệu lịch sử truyền khẩu giá trị về các đảng phái quốc gia Việt Nam.
Đọc các cuộc phỏng vấn, người ta có thể nhận thấy sự khác biệt trong cách tiếp cận của những người lớn tuổi và những người trẻ tuổi hơn. Những người lớn tuổi thường kín đáo và dè dặt hơn trong khi những người trẻ tuổi ít dè dặt hơn trong việc phê phán.
Trong tập tài liệu này, công việc được thực hiện là ghi lại nguyên văn và tóm tắt những lời kể của các nhân chứng. Phần còn lại là lời nói của họ, không thêm bớt, chỉ loại bỏ những yếu tố không cần thiết hoặc ghi ký hiệu cho những chỗ không nghe được.
Sau khi được phỏng vấn, một số nhân vật đã viết và xuất bản hồi ký của họ. Hoàng Tường có cuốn Việt Nam Đấu Tranh, 1930-1954 (Văn Khoa, 1987). Phạm Văn Liễu viết 3 tập Trả Ta Sông Núi (Văn Học, 2002-2004). Hà Thúc Ký có hồi ký Sống Còn Với Dân Tộc (Phương Nghi, 2009). Hồi ký phản ánh những dữ kiện và nhận xét đã được suy nghĩ và chọn lọc, có thể không hoàn toàn giống với những gì họ đã nói trong các cuộc phỏng vấn.
Mục tiêu của dự án không phải là viết lại lịch sử các đảng phái Quốc Gia, mà là cung cấp những tài liệu thô, thông qua lời kể của các nhân vật liên quan, để các nhà nghiên cứu có thể tự đánh giá, bổ sung và làm sâu sắc thêm những hiểu biết về cuộc Cách mạng tháng 8/1945.
Ba câu hỏi lớn được đặt ra là:
- Tương quan lực lượng quân sự và chính trị giữa phe Quốc Gia và phe Cộng Sản trong thời gian đó? Những yếu tố nào ảnh hưởng đến tương quan ấy?
- Về phe Quốc Gia, có hay không có quyết định cướp chính quyền ngày 19/8/1945? Ai có trách nhiệm trong quyết định này và tại sao?
- Việc cướp chính quyền của phe Cộng Sản có ảnh hưởng ra sao đối với các đảng phái không cộng sản và tương lai của họ?
Dự án này nhận được sự tri ân đến từ Social Science Research Council, các nhân chứng lịch sử, những người đã dành thời gian và công sức để chuyển ngữ và ghi lại các cuốn băng ghi âm, những người điều khiển dự án (Giáo sư Vũ Tường và Tiến sĩ Nguyễn Lương Hải Khôi), các bạn bè đã khuyến khích, giới thiệu, cung cấp tài liệu và hỗ trợ kỹ thuật (Nguyễn Văn Canh, Cao Thế Dung, Nguyễn Tường Giang, Nguyễn Thượng Hiệp, Lê Mạnh Hùng, Nguyễn Tường Thiết, Lê Vũ, và Đinh Quang Anh Thái), và nhà tài trợ Ngô Văn.
Cuối cùng, một lời tạ lỗi được gửi đến những người đã khuất vì chưa thể hoàn thành việc biên soạn tài liệu này trước khi họ qua đời.
Những sơ suất trong quá trình phỏng vấn và ghi chép là điều không thể tránh khỏi, và người viết xin nhận trách nhiệm và mong nhận được sự lượng thứ từ độc giả và các nhà nghiên cứu.
Nguyễn Mạnh Hùng
Virginia, Thu 2021
