Ca dao, tục ngữ Việt Nam không chỉ là kho tàng văn hóa vô giá mà còn là nguồn tư liệu phong phú để minh họa cho các nguyên lý triết học. Việc vận dụng ca dao, tục ngữ trong giảng dạy Triết học giúp học sinh dễ dàng tiếp cận, hiểu sâu và vận dụng kiến thức vào thực tiễn cuộc sống. Đặc biệt, câu “lên non mới biết non cao, lội sông mới biết” chứa đựng triết lý sâu sắc về nhận thức và vai trò của thực tiễn.
Dưới đây là sự phân tích sâu sắc hơn về cách ca dao, tục ngữ Việt Nam phản ánh các quan điểm triết học, đặc biệt xoay quanh chủ đề “lên non mới biết non cao, lội sông mới biết”.
1. Quan Điểm Duy Vật và Duy Tâm
Ca dao, tục ngữ Việt Nam phản ánh cả quan điểm duy vật và duy tâm trong triết học. Một số câu thể hiện cái nhìn duy vật, cho rằng thế giới vật chất tồn tại khách quan, độc lập với ý thức con người:
-
“Non cao ai đắp mà cao? Sông kia ai bới, ai đào mà sâu?”
Câu ca dao này thể hiện sự ngạc nhiên và đặt câu hỏi về nguồn gốc của những hiện tượng tự nhiên hùng vĩ.
alt: Vẻ đẹp hùng vĩ của núi non sông nước Việt Nam, gợi nhắc câu ca dao về sự hình thành tự nhiên của chúng. -
“Mệnh do ngã lập, khúc do kỷ cầu.”
(Khẳng định vai trò làm chủ bản thân, làm chủ vận mệnh của mình. Số mình do mình tự tạo ra, hạnh phúc do mình tự tìm đến).
-
“Thức đêm mới biết đêm dài, lội sông mới biết sông nào cạn sâu.”
(Khuyên con người trong nhận thức và hoạt động cần phải bám sát thực tiễn, phải xuất phát từ thực tế khách quan).
Tuy nhiên, cũng có những câu mang đậm màu sắc duy tâm, thần thánh hóa sức mạnh của Trời, cho rằng Trời có thể chi phối cuộc sống con người:
-
“Ai mà nói dối cùng ai, thì trời giáng họa cây khoai giữa đồng.”
-
“Người sang tại phận.”
(Quan niệm duy tâm về số phận con người, xem con người có số phận).
-
“Cha mẹ sinh con trời sinh tính.”
(Phủ nhận môi trường giáo dục gia đình, cho rằng tính người do trời định).
2. Tư Tưởng Biện Chứng và Siêu Hình
Ca dao, tục ngữ Việt Nam cũng thể hiện cả tư tưởng biện chứng và siêu hình. Tư tưởng biện chứng thể hiện ở cái nhìn tổng thể về sự vận động, biến đổi và phát triển không ngừng của thế giới, sự tác động qua lại giữa các sự vật hiện tượng:
-
“Có cây mới có dây leo, có cột có kèo mới có đòn tay.”
-
“Không ai giàu ba họ, không ai khó ba đời.”
(Tư tưởng biện chứng, thời cuộc thay đổi, cuộc sống con người cũng thay đổi không có cái gì là vĩnh viễn).
-
“Nhập giang tùy khúc, nhập gia tùy tục.”
(“Nhập giang” có nghĩa là lội xuống sông, “nhập gia” là vào nhà. Nghĩa là: Lội sông phải tuỳ khúc, vào nhà phải tuỳ tục. Hành động phải phù hợp với thực tế khách quan).
-
“Gần lửa rát mặt.”
Câu tục ngữ “Gần lửa rát mặt” mang ý nghĩa biện chứng về sự tác động của môi trường lên con người.
alt: Người đàn ông sưởi ấm bên ngọn lửa trong rừng, thể hiện rõ sự ảnh hưởng trực tiếp của nhiệt độ lên da.
Ngược lại, một số câu thể hiện tư tưởng siêu hình, phiến diện, chỉ nhìn thấy một mặt của vấn đề, không thấy được mối liên hệ và sự vận động của sự vật:
-
“Ngắn tay với chẳng tới trời.”
(Quan hệ xã hội phong kiến thối nát, bất bình đẳng. Thân phận những người nghèo khổ bị oan ức không thể bày tỏ được với người có quyền lực).
-
“Thân ai nấy lo, phận ai nấy giữ.”
(Tư tưởng siêu hình, sống chỉ biết bản thân mình, không có mối liên hệ, quan tâm tới người khác).
-
“Đèn nhà ai nấy rạng.”
(Tư tưởng siêu hình, sống chỉ biết bản thân mình, không có mối liên hệ, quan tâm tới người khác).
3. Nhận Thức và Thực Tiễn: “Lên Non Mới Biết Non Cao, Lội Sông Mới Biết”
Ca dao, tục ngữ Việt Nam đặc biệt nhấn mạnh vai trò của thực tiễn trong nhận thức, thể hiện qua câu “lên non mới biết non cao, lội sông mới biết”.
-
“Lên non mới biết non cao, lội sông mới biết sông nào cạn sâu.”
Câu tục ngữ “Lên non mới biết non cao” nhấn mạnh tầm quan trọng của trải nghiệm thực tế để có được nhận thức sâu sắc.
alt: Người leo núi chinh phục đỉnh cao, tượng trưng cho việc vượt qua thử thách để khám phá và hiểu biết.(Trong nhận thức phải lấy thực tiễn làm thước đo chân lý).
-
“Có thực mới vực được đạo; có bột mới gột nên hồ.”
(Quan niệm duy vật, tôn trọng thực tiễn, nhận thức phải dựa vào thực tiễn, lấy thực tiễn làm thước đo chân lý).
-
“Trăm hay không bằng tay quen; đi một ngày đàng, học một sàng khôn.”
(Mối quan hệ giữa thực tiễn và nhận thức, trong mối quan hệ đó, thực tiễn đóng vai trò quyết định).
-
“Học hay cày giỏi”
(Mục đích của nhận thức là để phục vụ thực tiễn, trong nền nông nghiệp lúa nước, học tập là để có tri thức ứng dụng trong sản xuất nông nghiệp nhằm nâng cao năng suất lao động).
Những câu ca dao, tục ngữ này khẳng định rằng, chỉ thông qua thực tiễn, thông qua trải nghiệm trực tiếp, con người mới có thể có được nhận thức đúng đắn và sâu sắc về thế giới xung quanh. Không thể chỉ dựa vào lý thuyết suông mà bỏ qua thực tế khách quan.
