Trong xã hội phong kiến xưa, thân phận người phụ nữ chịu nhiều bất công và ràng buộc, đặc biệt là trong chế độ đa thê. Bài thơ “Làm lẽ” của Hồ Xuân Hương là một tiếng nói đầy chua xót, phẫn uất, và cũng là một tác phẩm kinh điển để Lấy Chồng Chung đọc Hiểu sâu sắc hơn về nỗi đau này.
Bài thơ mở đầu bằng một sự thật trần trụi và đầy xót xa:
“Kẻ đắp chăn bông kẻ lạnh lùng,
Chém cha cái kiếp lấy chồng chung.”
Ảnh minh họa sự khác biệt giữa vợ cả và vợ lẽ, kẻ được hưởng hạnh phúc êm ấm, người chịu cảnh cô đơn lạnh lẽo trong hôn nhân đa thê.
Câu thơ “Kẻ đắp chăn bông, kẻ lạnh lùng” vẽ nên một bức tranh tương phản rõ rệt về sự đối xử bất công giữa vợ cả và vợ lẽ. Người vợ cả được hưởng sự ấm áp, yêu thương, còn người vợ lẽ phải chịu cảnh cô đơn, lạnh lẽo. Sự bất công này không chỉ về vật chất mà còn về tinh thần, tình cảm.
Tiếp theo là lời than thân, trách phận đầy chua xót: “Chém cha cái kiếp lấy chồng chung”. Câu chửi thể hiện sự phẫn uất, căm hờn đối với chế độ đa thê đã đẩy người phụ nữ vào cảnh khổ đau. “Chém cha” là một cách nói dân gian, thể hiện sự tức giận đến tột cùng.
Sự bất công, tủi hờn còn được thể hiện qua những câu thơ tiếp theo:
“Năm thì mười họa chăng hay chớ
Một tháng đôi lần có cũng không.”
Hai câu thơ này diễn tả một cách kín đáo nhưng đầy ám ảnh về sự lạnh nhạt trong quan hệ vợ chồng. “Năm thì mười họa”, “một tháng đôi lần” cho thấy tần suất ân ái ít ỏi, hời hợt mà người vợ lẽ nhận được. Nó thể hiện sự thiếu thốn tình cảm, sự cô đơn, trống trải trong lòng người phụ nữ.
Hình ảnh minh họa sự thiếu thốn tình cảm của người vợ lẽ, phải sống cuộc đời cô đơn và không được yêu thương trọn vẹn.
Để diễn tả sâu sắc hơn nỗi khổ của kiếp làm lẽ, Hồ Xuân Hương đã sử dụng thành ngữ một cách tài tình:
“Cố đấm ăn xôi, xôi lại hẩm,
Cầm bằng làm mướn, mướn không công.”
Thành ngữ “cố đấm ăn xôi” ám chỉ việc cố gắng, nỗ lực để đạt được một điều gì đó, nhưng kết quả lại không như mong muốn. Trong trường hợp này, người vợ lẽ “cố đấm ăn xôi” để mong có được hạnh phúc, nhưng cuối cùng “xôi lại hẩm”, hạnh phúc chẳng thấy đâu mà chỉ toàn khổ đau, tủi nhục.
Hình ảnh “cầm bằng làm mướn, mướn không công” lại càng làm nổi bật thêm sự bất công, thiệt thòi của người vợ lẽ. Họ phải làm mọi việc trong nhà, phục vụ chồng con, nhưng lại không được coi trọng, không được trả công xứng đáng. Thậm chí, họ còn bị coi như người ở, không có quyền hành, không có tiếng nói trong gia đình.
Cuối cùng, bài thơ kết thúc bằng một lời than thở đầy hối hận:
“Thân này ví biết dường này nhỉ
Thà trước thôi đành ở vậy xong.”
Câu thơ thể hiện sự thất vọng, chán chường của người vợ lẽ. Nếu biết trước cuộc sống làm lẽ lại khổ sở như vậy, thà ở vậy còn hơn. Đây là một lời tự vấn đầy chua xót, đồng thời cũng là một lời tố cáo đanh thép đối với chế độ đa thê.
Đọc hiểu “Làm lẽ”, ta thấy được Hồ Xuân Hương không chỉ than thân trách phận mà còn lên tiếng tố cáo xã hội phong kiến bất công, chà đạp lên quyền sống, quyền hạnh phúc của người phụ nữ. Bài thơ là một tiếng kêu cứu, một lời cảnh tỉnh cho những ai còn mơ mộng về cuộc sống “chồng chung”. Nó cũng là một lời khẳng định về giá trị của tình yêu, hôn nhân một vợ một chồng, nơi người phụ nữ được yêu thương, tôn trọng và có được hạnh phúc đích thực.
